تاثیر راه‌آهن بر تولیدات شهری

تین نیوز| وجه تولید شهری در ایران را وجه تولید خرده کالایی صنایع‌دستی و وجه تولید سرمایه‌داری صنعت جدید تشکیل می‌داد، منتها وجه تولید سرمایه‌داری، هم به‌صورت مطلق و هم در رابطه با تولید پیشه‌وری به سرعت رشد می‌کرد. در دهه 1930م/ 1310ش دولت پیشگام گسترش توسعه سرمایه‌داری در کشور شد (هرچند بخش‌خصوصی نیز در این فرآیند نقش کمی ایفا نکرد). بخش عمده توسعه منابع دولتی صرف طرح‌های زیربنایی شد که بارزترین آنها راه‌آهن سراسری بود.

 
 احداث این خط‌آهن 850مایلی سراسری در واقع به هدر دادن منابع بود؛ طرحی پر هزینه که پیامدهای ناگوار چندی داشت. تورم‌زا بود، هدف‌های اقتصادی چندانی نداشت و از هیچ یک از شهرهای عمده کشور (جز تهران) عبور نمی‌کرد، سطح زندگی عمومی را پایین می‌آورد، چون‌که هزینه آن از طریق مالیات قند و چای تامین می‌شد. احداث هر مایل راه‌آهن 35هزار پوند استرلینگ هزینه برمی‌داشت، در حالی‌که احداث جاده‌های ماشین‌رو با یک تا 5/ 1 درصد این هزینه امکان‌پذیر بود. به نظر می‌رسد عمده‌ترین عملکرد آن، ایجاد امنیت داخلی در جنوب بود، چون امکان بسیج و اعزام نیرو را آسان‌تر می‌کرد. در شمال نیز موجب بهبود وضعیت بازرگانی با شوروی شد، بنابراین تصادفی نبود که املاک رضاشاه در مازندران با احداث راه‌آهن ارزش بیشتری پیدا کرد. اقدامات زیربنایی دیگری نیز صورت گرفت، 20 هزار کیلومتر راه، فرودگاه، نیروگاه برق در همه شهرهای بزرگ (در سیستم آبرسانی تحولی پدید نیامد) و ارتباطات از جمله فعالیت‌های مهم زیربنایی بود. حاصل این سرمایه‌گذاری‌ها آن شد که زیربنای ایران برای توسعه سرمایه‌داری صنعتی در فاصله سال‌های 1925-1941م/ 1304-1320ش رشد نمایانی یافت. هرچند هنوز هم در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه سطح پایینی داشت، چون بخش اعظم سرمایه نابخردانه صرف راه‌آهن شد.
 
منبع: جان فوران، مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران)، ترجمه احمد تدین، 1390، صص 352-353.