​کاهش مرگ و میر با توسعه راه‌آهن حومه‌ای

تین‌نیوز|سبحان نظری*: در ادبیات اقتصاد سلامت، ارزش زندگی آماری (Value of Statistical Life) موسوم به VSL یا اصطلاحا ارزش زندگی مفهومی است اقتصادی و آماری برای پولی كردن ریسك مرتبط با مرگ. ‌این نام‌گذاری البته ممكن است غلط‌انداز باشد. این نكته از آنجا ناشی می‌شود كه در مبحث «ارزش زندگی»، معمولا مساله مهم خود ارزش زندگی نیست، بلکه ریسک‌ها یا خطرات احتمالی منجر به مرگ یا کاهنده زندگی است.  مفهوم مذكور عمدتا در برآورد ارزش ریسك یا خطرات ناشی از پذیرش مشاغل خطرناك گوناگون، مقدار پول لازم برای پذیرش این مشاغل، مقدار ارزش بهینه بیمه‌ای لازم برای پوشش آنها، نفع ناشی از پروژه‌های سرمایه‌ای مرتبط با حوادث خطرناك، مقایسه نفع پروژه‌های سرمایه‌ای عمرانی یا محیط زیستی در ارتباط با كاهش خطرات ناشی مرتبط با زندگی انسانی و... به كار می‌رود. 

متعارف است که در بسیاری از اقتصادهای توسعه‌یافته، معیار انتخاب یا جریمه یا جبران را براساس مطالعات ارزش زندگی آماری محاسبه می‌کنند. به عبارت دیگر، مشخص می‌کنند که هر پروژه به‌طور تجمعی تا چه میزان به ارزش زندگی آماری اضافه می‌كند، یا از آن می‌كاهد و به این ترتیب، از آنجا که واحد ارزش زندگی آماری، پولی است، مثلا صاحب یك پروژه آلاینده محیط زیست و خطرناك برای جان انسان‌ها موظف می‌شود به اندازه یا به تناسب ‌این کاهش، به مقامات محیط زیستی یا شهری یا دولتی عوارض بدهد یا به همان میزان یا به تناسب آن، ارزش زندگی آماری را در منطقه مورد احداث پروژه افزایش دهد (از طریق كاشت درخت و...).

صرف‌نظر از حوزه‌های فوق، موارد متفرقه دیگری نیز همانند طبقه‌بندی مشاغل، اولویت‌بندی جهت‌گیری‌های بودجه‌ای، بهداشت و... نیز از این مفهوم استفاده می‌كنند. مفهوم ارزش زندگی آماری بر چند مبنای نظری استوار است. از جمله اینكه، ‌بنابر تئوری و مطالعات متعدد انجام‌شده، فرض می‌شود كه بین ریسک تلفات و درآمد حاصله/ هزینه انجام شده برای یك فعالیت، بده بستان قابل توجهی وجود دارد. همچنین فرض می‌شود كه با توجه به رفتار اقتصادی افراد (ترجیحات آشكار شده)، در مواجهه با مشاغل و موقعیت‌های گوناگون، می‌توان رقم كمی خاصی را برای این بده‌بستان مشخص كرد. همچنین فرض می‌شود كه از روی اظهارات افراد (ترجیحات اظهار شده) نیز می‌توان میزان این ریسك‌گریزی یا ریسك‌پذیری را مورد بررسی و سنجش قرار داد. برای محاسبه ارزش زندگی آماری، درکنار روش‌های غیرمستقیم مبتنی بر تخمین‌های سرانگشتی یا تعمیم و تبدیل، عمدتا از دو شیوه مبتنی بر ترجیحات آشكار شده (بر اساس داده‌های بازار یا سایر رفتارهای اقتصادی) و مبتنی بر ترجیحات اظهار شده (با استفاده از پرسش‌نامه) استفاده می‌شود. در سراسر دنیا شركت‌های بیمه و دولت‌ها از این دو رویكرد برای محاسبه جبران ریسك خطر منتهی به مرگ (و نه جبران مرگ) شاغلان و كارگران و مقایسه پروژه‌ها استفاده می‌كنند.

فرض کنید مبلغی که مردم حاضرند برای از بین بردن یا پوشش ریسک یک به 10 هزارم بپردازند 700 دلار باشد. ‌این مقدار می‌تواند به یکی از‌این دو روش پیش‌گفته به ارزش برآوردی آماری زندگی تبدیل شود. روش اول، یک گروه 10 هزار نفری از افرادی را در نظر بگیرید که با آن سطح ریسک مواجه هستند. اگر هرکدام از آنها برای حذف ‌این ریسک مایل به پرداخت 700 دلار باشند، برای جلوگیری از مرگ 10 هزار نفر می‌توان به مبلغ هفت میلیون دلار رسید. روش دیگر برای بررسی ریسک، در نظر گرفتن مبلغی است که در واحد خطر پرداخت می‌شود. اگر تمایل به پرداخت مبلغ 700 دلار را بر احتمال ریسک یک در 10 هزار تقسیم کنیم، در‌این صورت ارزش هر واحد ریسک به دست می‌آید. ارزش زندگی آماری با ‌این روش نیز 7 میلیون دلار می‌شود.  برای محاسبه ارزش زندگی، علاوه بر روش‌های مستقیم ورود به مساله شامل روش ترجیحات آشکارشده و اظهارشده، روش‌های غیر مستقیمی نیز پیشنهاد شده است که عمدتا بر تبدیل محاسبات یک کشور یا منطقه به سایر مناطق یا تخمین‌های سرانگشتی استوار است. مهم‌ترین ‌این روش‌ها عبارتند از:

• روش میلر (1999): براساس روش میلر که یک روش سرانگشتی تخمین ارزش آماری زندگی در شرایط عدم امکان محاسبات منطقه‌ای دقیق است، فرض می‌شود که ارزش زندگی آماری حدود 120 برابر تولید ناخالص داخلی سرانه است.
• روش تبدیل ارزش زندگی براساس کشش درآمدی: براساس‌این روش که یک روش تبدیل محاسبه انجام‌شده در سایر کشورها به کشور هدف است، ارزش زندگی در کشور هدف برابر است با ارزش زندگی در کشور مرجع ضربدر نسبت هزینه‌ها در بودجه خانوار کشور هدف به مرجع، به توان کشش درآمد کشور هدف.
• سایر روش‌های غیرمستقیم: در‌این روش‌ها براساس میزان تمایل به پرداخت برای كاهش خطر مرگ، میزان تمایل مالیات برای ایجاد تاسیسات كاهش‌دهنده تلفات، پرداخت برای درمان بیماری‌های مختلف، میزان ساعات از دست رفته زندگی در نتیجه هر علامت و... میزان ارزش زندگی برآورد می‌شود.
• تاكنون مطالعات ریسک-دستمزد متعددی با استفاده از داده‌های ‌ایالات متحده آمریکا و چندین کشور عمدتا توسعه‌یافته صورت گرفته است. نتایج ناشی از برآوردهای ارزش زندگی در‌ایالات متحده در طیف 4 تا 10 میلیون دلار قرار می‌گیرد و میانگین ارزش زندگی نیز حدود 7 میلیون دلار تخمین زده می‌شود.
ویسکوزی و آلدی (2003)، در یك مطالعه مروری، خلاصه‌ای از مطالعات VSL انجام‌شده در سراسر جهان را فهرست كرده‌اند.


به دلیل ناهمگنی فردی در ترجیحات، طبیعی است که ارزش‌های آماری برآورد شده در مطالعات تفاوت قابل توجهی پیدا می‌كنند.‌این تفاوت‌ها لزوما نشان دهنده وجود خطا در‌این مطالعات نیست.  در‌ایران، تاکنون به‌طور مستقیم ارزش زندگی برآورد نشده است. اما کریم زادگان و رحمتیان (1386) طی مطالعه‌ای، ارزش زندگی آماری را براساس روش‌های تخمین سرانگشتی و تعمیم و تبدیل علائم، میلر و کشش درآمدی براساس محاسبات ارزش زندگی‌ایالات متحده، برآورد کرده‌اند. نتایج، با توجه به معیارهای مختلف تبدیل محاسبات، از حدود پنجاه هزار دلار تا بالای دویست هزار دلار (به نرخ جاری) و از دویست هزار تا هشت صد هزار دلار (براساس قدرت خرید) متغیر بوده است. ما برای ادامه محاسبات، رقمی میان این ارقام و حدود 500 هزار دلار در نظر می‌گیریم.

از طرف دیگر، آمارها نشان می‌دهد در دنیا به ازای هر ۱۰ هزار خودرو حدود ۹ نفر کشته می‌شوند، در حالی که در‌ایران به ازای‌این تعداد خودرو، ۳۷ تن کشته می‌شوند. به این ترتیب، اگر میانگین ۲۳ تا ۲۷ هزار کشته در حوادث رانندگی در طول سال را همراه با میانگین ۲۵۰ هزار زخمی‌این حوادث در نظر بگیریم، گویی هر سال در‌ایران یک زلزله بزرگ با‌این مقدار کشته و زخمی اتفاق می‌افتد. همچنین تعداد تلفات جاده‌ای كشور در سال با تلفات یك جنگ تمام عیار برابری ‌می‌كند. از طرف دیگر، ایمنی در شبكه ریلی قابل مقایسه با حمل و نقل جاده ای نیست و تا 50 برابر بیشتر تخمین زده می‌شود. فرض كنیم بتوانیم با 2 میلیارد دلار سرمایه گذاری در راه آهن بین شهری حومه ای در نقاط مختلف كشور، نزدیك 10 میلیون نفر مسافرت در سال و 3 میلیارد تن كیلومتر به ظرفیت حمل مسافر كشور اضافه كنیم. فرض كنیم این حجم از مسافرت ریلی بتواند كمتر از یک پنجاهم تلفات جاده را كاهش دهد (400 نفری از 22 هزار نفر تلفات سالانه). با در نظر گرفتن ارزش زندگی 500 هزار دلاری ذكر شده در سطور پیشین، كل رقم سرمایه گذاری شده از بابت ارزش زندگی، در 10 سال بازگشت داده خواهد شد (4 هزار نفر معادل ارزش زندگی آماری 2 میلیارد دلار). چه جایی برای سرمایه‌گذاری سودمندتر از ایران.

*عضو هیات مدیره شركت راه آهن