فرجام طالع نحس خط راه آهنی که ناصر بنا کرد

به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، امروز ۲۲ مهر نود و هفتمین سالروز به زمین زدن کلنگ احداث ساختمان راه آهن سراسری ایران در سال ۱۳۰۶ است.

آرزوی ساخت خط آهن در ایران بعد از اولین سفر ناصرالدین شاه به کشورهای انگلیس و فرانسه و چند کشور اروپایی دیگر در او ایجاد شد؛ حتی میرزا محمدتقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر هم در سال ۱۲۲۶ با مشاوران اروپایی مشورت کرد تا شاید بتواند زمینه پیاده شدن ایده ناصر را به وجود آورد، اما به دلیل مخالفت پادشاهی روسیه و انگلیس و فقدان منابع مالی لازم، امکان اجرا نیافت.

مخالفت جدی روسیه تزاری به دلیل ترس این کشور از دسترسی راحت تر انگلیسی ها به مرزهای جنوبیش و مخالفت انگلیسی ها از بیم دسترسی قشون روس ها به آب های آزاد و هجوم احتمالی آنها به هندوستان، مانع تحقق این امر شد.

امیرکبیر و ناصرالدین شاه

با وجودی که آرزوی سفر با ترن و قطار در سفرنامه های سه گانه ناصرالدین شاه به اروپا نوشته شد و صدراعظمش با مشاوران بسیاری صحبت کرد تا بتواند زمینه انجام آن را به وجود آورد اما امضای پیمان نامه ای در تاریخ ۱۸ آبان ۱۲۶۹ بین ناصرالدین شاه و سفیرکبیر وقت روسیه در ایران مانع ساخت راه آهن به مدت ۱۰ سال شد. او برای تامین هزینه های سرسام آور دربار و سفرهای خارجیش از روس ها، چنین باج بزرگی داد.

با ترور ناصر در ۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ به دست میرزا رضا کرمانی، مظفرالدین شاه نیز در سال ۱۲۷۸ برای گرفتن ۶۰ میلیون فرانک دیگر از روسیه تزاری، حاضر به معامله با روس ها شد و پیمان نامه پدرش را به مدت ۱۰ سال دیگر تمدید کرد.

با این حال در همان عصر پدر و پسر قجری، با پیگیری های تجار و سیاستمداران، خطوط آهن پراکنده ای در اقصی نقاط کشور احداث شد از جمله خط آهن رشت – بندر انزلی و بندر پیربازار در سال ۱۲۲۷، خط تراموایی تهران – ری به طول ۸۷۰۰ متر در سال ۱۲۶۱ و خط راه آهن محمودآباد – آمل در سال ۱۲۶۵.

امتیاز احداث خط آهن محمودآباد آمل به محمدحسین امین الضرب رییس اتاق بازرگانی تهران و نایب رییس اولین دوره مجلس شورای ملی داده شد.

مظفرالدین شاه

علاوه بر خطوط مذکور، قشون روس و انگلیس برای انتقال راحت تر جنگ افزارها و آذوقه از سواحل شمالی و جنوبی به بخش مرکزی فلات ایران در جنگ جهانی اول راه آهن جلفا-تبریز را به طول ۱۴۹ کیلومتر در سال ۱۲۹۲، خطوط آهن بوشهر-برازجان به طول ۶۰ کیلومتر را در سال ۱۲۹۷ و خط راه آهن میرجاوه-زاهدان به طول ۱۰۰ کیلومتر را در سال ۱۲۹۹ احداث کردند.

خط آهن سراسری

راحتی، سرعت، به صرفه بودن و انتقال تعداد بالای مسافر و بار موجب مجذوب شدن تجار و بازرگان ایران و پیگیری ساخت خط آهن در ایران شد. آنان از طریق نمایندگان اتاق بازرگانی و همکاران خود در مجلس شورای ملی پیگیری سمج واری را برای احداث خط آهن سراسری شروع کردند.

بالاخره تاجرهای مطرحِ ایران در واپسین روزهای عمر سلطنت احمد شاه قاجار و در پاییز سال ۱۳۰۳ جلسات مشترکی با برخی نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی برگزار کردند و برای ساخت راه آهن وعده دادند حاضرند با تشکیل شرکتی خصوصی بخشی از هزینه های احداث خط آهن را بپردازند.

به دنبال پیگیری آنان، یکی از نمایندگان مجلس پنجم شورای ملی به نام «زین العابدین رهنما» در ۱۹ آذر ۱۳۰۳ طرحی را با ۱۸ امضاء به هیات رییسه این مجلس تقدیم کرد. براساس طرح رهنما دولت اجازه می یافت از محل اعمال انحصار و بستن عوارض بر واردات قند، شکر، چای و شیرینی جات به دولت در ازای صدور مجوز برای عوارض کالاهای مذکور از سوی وزارتخانه مربوطه در ازای عوارض واردات هر مَن قند، شکر و شیرینی جات ۲ قِران و به ازای واردات هر مَن چای ۶ قِران عوارض از تجار و بازرگانان کشور دریافت کند تا پس از تجمیع عوارض دریافتی هزینه احداث ساخت راه آهن سراسری در ایران فراهم شود.

زین العابدین رهنما

طرح رهنما مراحل اولیه بررسی در کمیسیون تخصصی و رایزنی با نمایندگان در مجلس را طی می کرد و هنوز رسما به هیات رییسه مجلس سپرده نشده بود که رضا پهلوی لایحه مشابهی را به مجلس پنجم برد.

نمایندگان این مجلس نیز طرح رهنما و لایحه دولت را در هم تلفیق کردند و پس از بحث و تبادل نظر بسیار درباره جزییاتش، در تاریخ ۹ خرداد ۱۳۰۴ به تصویب رساندند. منبع مالی لایحه رضا شاه پهلوی نیز عوارض دریافتی از محل انحصار واردات قند و شکر بود به این صورت که از هر سه کیلو قند و شکر وارداتی دو ریال و از هر ۳ کیلو چای وارداتی ۶ ریال عوارض دریافت می شد.

هفت ماه بعد از تصویب لایحه مذکور، میرزا حسن مستوفی الممالک معروف به آقا، دومین نخست وزیر رضا شاه طی لایحه ای یک فوریتی به پنجمین دوره مجلس شورای ملی، مسیرهای خط آهن را در قالب لیستی به اطلاع نمایندگان رساند و مجلس نیز در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۰۴ لایحه مذکور که به لایحه «خطوط پیش میانی» معروف شد را تصویب کرد.

کار مجلس پنجم اواخر خرداد ۱۳۰۵ به پایان رسید اما نخست وزیر وقت در تاریخ چهارم اسفند ۱۳۰۵ لایحه تأسیس خط آهن سراسری ایران را که ۱۳۹۴ کیلومتر طول داشت، به ششمین دوره مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان این مجلس که از تابستان ۱۳۰۵ کارشان را در خانه ملت شروع کرده بودند، رساند.

با فراهم شدن مقدمات کار و مشخص شدن محل احداث ساختمان مرکزی راه آهن، کلنگ احداث این ساختمان در تاریخ ۲۲ مهر ۱۳۰۶ با حضور رضا پهلوی، علی منصور وزیر طرق و شوارع و میرزا حسین پیرنیا مقلب به موتمن الملک که از ۲۰ بهمن ۱۳۰۵ رییس ششمین دوره مجلس شورای ملی شده بود، کمی دورتر از دروازه گمرک تهران در محل فعلی میدان راه آهن تهران به زمین زده شد و از تاریخ ۴ اسفند ۱۳۰۵ با تصویب لایحه احداث خط آهن سراسری کار ساخت خط آهن ۱۳۹۴ کیلومتری در سه مسیر جنوب، شمال و مرکز ایران شروع شد.

بهره برداری

بهره برداری از راه آهن سراسری کشور در سال ۱۳۱۴ انجام شد البته بعد از دولتی شدن آن. علی منصور وزیر وقت طرق و شوارع در ۱۲ مرداد ۱۳۱۴ لایحه ای تحت عنوان «تاسیس مؤسسه دولتی خط آهن دولتی کشور» به مجلس پنجم برد و مجلس با تصویب لایحه مذکور در اول مهر ۱۳۱۴ نگهداری و استفاده از کلیه اموال، اثاثیه، ابنیه و وسائل ناقله و ساختمان های فنی متعلق به خطوط آهن و کشتیرانی دریاچه رضائیه را برای همیشه به این وزارتخانه واگذار کرد.

با این مصوبه مؤسسه دولتی راه آهن در شمار تشکیلات سازمانی وزارت طرق و شوارع قرار گرفت. با این اتفاق هیات مدیره موسسه راه آهن علاوه بر مدیرکل مرکب از سرمهندس راه آهن (معاون فنی مدیرکل)، یک عضو مهندس و رئیس محاسبات راه آهن بود. مؤسسه مذکور همچنین دارای یک هیات نظارت بود که رئیسش، معاون وزارت طرق و شوارع بود و دیگر اعضای آن شامل یک نماینده از وزارت مالیه، یک نماینده از دیوان محاسبات و دو مهندس از وزارت طرق و شوارع بود.

برای حفظ انتظامات و اجرای مقررات و تنسیقات اختصاصی راه آهن نیز پلیس انتظامی مخصوصی تشکیل شد.

قطاری که از شمال کشور راه افتاده بود در روز جمعه ۳۰ بهمن ۱۳۱۵ به تهران رسید و طی مراسمی افتتاح شد و ساخت راه آهن سراسری ایران در ۴ شهریور ۱۳۱۷ تکمیل شد و پایان یافت.

بر این اساس دو خط شمال و جنوب راه آهن در ایستگاه سفیدچشمه اراک در استان مرکزی به یکدیگر متصل شدند و در این روز رسما از خط آهن سراسری کشور بهره برداری شد. قانون «تاسیس مؤسسه دولتی خط آهن دولتی کشور» وزارت طرق و شوارع را موظف به ساختن خطوط ریلی کشور کرد.

کمک های آلمان

درگیر بودن ارتش نازی آلمان در جبهه شمال در جنگ جهانی اول از یک سو و رابطه خوب آدلف هیلتر با رضا شاه پهلوی از سوی دیگر موجب برقراری روابط سیاسی سری و مخفیانه بین دو پادشاه طی سال های ابتدایی شروع جنگ جهانی اول شد.

هیتلر در آن جنگ نیاز مبرم به استفاده از موقعیت ژئوپلتیکی و جغرافیایی ایران برای حمله به تزارهای روس داشت. وی برای رسیدن به این هدف مهندسانش را به طور مخفیانه راهی ایران کرد تا به کمک بیایند پروژه راه آهن سراسری ایران را با سرعت و استحکام بالا بسازند.

 هیتلر به خطوط راه آهن ایران برای حمله به همسایه شمالی ایران نیاز بسیار داشت. راه آهن دولتی ایران علاوه بر مهندسان آلمانی از مهندسان اتریشی نیز استفاده کرد. پل ورسک یکی از شاهکارهای مهندسان اتریشی در خط آهن تهران – شمال است که بعد از دهها سال همچنان پا برجاست.

با اتمام خط آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۵ رضا شاه به پاس خدمات و کمک های مهندسان آلمانی نام دو ایستگاه راه آهن را «رهبر» و «پیشوا» که از القاب هیتلر بود، گذاشت همچنین در اقدامی دیگر صلیب شکسته آلمان نازی را در سقف ساختمان ایستگاه مرکزی راه آهن تهران حک کرد.

خط اول

اولین خطی که پس از خط سراسری راه آهن ایران احداث شد، خط آهن گرمسار-مشهد بود که ساخت آن در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۱۶ آغاز شد.

زیرسازی و ریل گذاری این ایستگاه تا ایستگاه شهرستان شاهرود به طول ۳۱۵ کیلومتر تا سال ۱۳۲۰ به اتمام رسید و بهره برداری از آن آغاز شد.

رضا شاه و خانواده

اخراج رضا

جاسوسان انگلیسی و آمریکایی از اواخر تابستان ۱۳۲۰ پی به همکاری های اقتصادی و صنعتی ایران و آلمان بردند و هشدارهای متعددی به دولت وقت ایران برای قطع همکاری ها دادند اما نخست وزیران رضا شاه توجهی به آنها نکردند و قوای روس و انگلیس در هشتم شهریور ۱۳۲۰ از شمال و جنوب، ایران را تصرف کردند. قوای هر دو پادشاهی زمانی که به تهران رسیدند حکم به تبعید و اخراج رضا شاه دادند و به این ترتیب رضا در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ مجبور به استعفا از سلطنت شد و تا ۲۰ مهر ۱۳۲۰ به همراه خانواده منهای ولیعهد مجبور به ترک ایران شد.

ادامه پروژه خط آهن گرمسار-مشهد به دلیل شروع جنگ جهانی دوم متوقف شد اما در پایان جنگ، عملیات احداث پروژه بار دیگر با اعتبارات دولتی اختصاص یافته توسط سازمان برنامه و بودجه، از سال ۱۳۲۶ آغاز شد.

ریل گذاری پروژه مذکور از اسفند ۱۳۳۳ توسط وزارت طرق و شوارع و از ۱۷ دی ۱۳۳۴ توسط مؤسسه راه آهن دولتی ایران انجام شد. کار ساخت این خط آهن در تاریخ ۱۷ دی ۱۳۳۵ پایان یافت و از همان تاریخ در کریدور ترانزیت بار قرار گرفت.

خط دوم

دومین خط، خط تهران-تبریز بود. کار احداث ساختمان مرکزی این خط در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران آغاز شد و ریل گذاری این خط تا شهرستان میانه تا ۱۴ آبان ۱۳۲۱ پایان یافت.

جنگ جهانی دوم بار دیگر باعث تعطیل شدن احداث خطوط ریلی کشور شد. با پایان این جنگ ادامه مسیر میانه تا مراغه ریل گذاری شد و این خط در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۳۵ به بهره برداری رسید. با تکمیل ایستگاه های کوچک بعدی شهر خط آهن تهران-مراغه در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۳۵ تکمیل شد.

خط سوم

خط سوم راه آهن در مسیر قم یزد که سه سال قبل از اخراج رضا شاه از ایران در تاریخ ۹ آذر ۱۳۱۷ آغاز و پیش بینی شد در سال ۱۳۲۱ به بهره برداری برسد به دلیل هرج و مرج و نابسامانی های ناشی از اخراج رضا شاه از ایران با توقف عملیات عمرانی روبرو شد. اما از آنجا که بخش قابل توجهی از زیرسازی این خط تا قبل از شهریور ۱۳۲۰ و اخراج رضا شاه انجام شده بود، کار ریل گذاری بقیه مسیر از شهر قم تا کاشان شش سال بعد از اخراج رضا شاه در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۲۶ آغاز شد و در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۲۸ به پایان رسید و خط مذکور در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۳۲۸ زیر بار رفت.

با پیروزی جمهوری اسلامی ایران تکمیل خطوط ریلی کشور بعد از انقلاب نیز ادامه یافت و شبکه در هم تنیده خطوط ریلی کشور در حال حاضر با بیش از ۱۴ هزار کیلومتر سالیانه میلیون ها انسان و میلیاردها تن بار را جابه جا می کند.

منابع:

مروری بر تاریخچه خط آهن سراسری ایران

اسناد احداث راه آهن سراسری ایران، تاریخ ایرانی

خاطرات و تالمات مصدق، به قلم دکتر محمدمصدق، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی، ۱۳۶۵، ص ۳۵۰–۳۴۹