◄ تاریخ توسعه حمل و نقل عمومی در ایران

 ناصرالدین شاه قاجار در سفرهایش به اروپا با اتومبیل آشنا شده بود. او تمایلی برای ورود اتومبیل به ایران از خود نشان نداد و کالسکه های سلطنتی را به ماشین آهنی ترجیح می داد.

تنها 15 سال از اختراع ماشین های دیزلی می گذشت که در سال 1320 قمری اولین اتومبیل در زمان مظفرالدین شاه قاجار وارد ایران شد. در ماه اوت 1900 میلادی وقتی که مظفرالدین شاه از جنگل بولونی مراجعت کرد، دو دستگاه اتومبیل که سفارش شاه بود، جلوی عمارت برای بردن شاه به ایران حاضر بودند.

این دو اتومبیل که محصول کارخانه رنو بودند به ایران منتقل شدند که از این دو اتومبیل فقط یکی به تهران رسید و دیگری در راه تهران به انزلی خراب شد و در همان جا زیر برف و باران تبدیل به قراضه ای شد. این اتومبیل که توسط یک راننده بلژیکی هدایت می شد، سال ها بعد به محمدعلی شاه رسید. یک روز که کالسکه شاه و همچنین اتومبیل وی از میدان توپخانه به خیابان اکباتان پیچید، ناگهان در جلوی عمارت سعودیه (نزدیک بهارستان) بمبی به سمت خیابان پرتاب شد. جمعی از شاطرها و کالسکه چی ها و سوارها کشته و زخمی شدند و شاه که در اتومبیل بود، سالم ماند. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، اتومبیل او به پسرش احمد شاه رسید. احمد شاه به جز آن، اتومبیل دیگری هم خرید که گاهی سوار آن می شد.

در آن زمان حمل و نقل عمومی تنها در دو مسیر خاص و توسط واگن اسبی انجام می گرفت: یک مسیر از مدرسه نظام که در انتهای غربی خیابان سپه و میدان باغ شاه (میدان حر فعلی) قرار داشت، آغاز و به میدان هشت گنبد (میدان حسن آباد کنونی) ختم می شد. مسیر بعدی از بازار آغاز و به خیابان چراغ برق می رفت و واگن اسبی به وسیله دو تا چهار رأس اسب بر روی ریل به حرکت در می آمد. یکی دیگر از اقداماتی که در حرکت مسیر واگن اسبی ها انجام می گرفت، تعویض اسب های خسته بود که در انتهای مسیرها صورت می گرفت.

اولین خط آهن ایران بین تهران و شهر ری ایجاد شد و مورد بهره برداری قرار گرفت و برای نخستین بار ترن های بخاری، به عنوان ماشین دودی در مسیر تهران به شهر ری دایر شد. اولین بلیطی که در زمان ناصرالدین شاه برای ماشین دودی چاپ شد، سه شاهی قیمت داشت و در زمان مظفرالدین شاه به پنج شاهی و در زمان احمد شاه به هفت شاهی و پس از آن به ده شاهی افزایش یافت. اولین اتومبیل شخصی ظاهراً از سال 1283 شمسی وارد ایران شده و به گفته ناظم الاسلام در آن زمان حدود 10 دستگاه اتومبیل در تهران وجود داشت.

اولین اتومبیل هائی که وارد تهران شدند، سواری های فورد کروکی بودند که سرعت آن ها از 40 کیلومتر تجاوز نمی کرد و ظرفیت این اتومبیل ها چهارنفر بود. اتومبیل های باری نیز عبارت از چند کامیون زنجیری با لاستیک توپر با دیفرانسیل بود. نوعی وسیله نقلیه شبیه وانت بارهای فعلی نیز در تهران رفت و آمد می کردند. از سال 1328 هجری قمری قانون مالیات به وسایل نقلیه از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و مقرر شد هر اتومبیل مبلغ 5 تومان و هر درشکه 12 قران و هر کالسکه 15 قران مالیات پرداخت کنند و چنانچه اتومبیلی از خارج تهران وارد آن می شد، صاحب آن ملزم به پرداخت یک تومان مالیات و عوارض بود.

گفتنی است که در آن زمان اجاره یک خانه مسکونی بزرگ در محلات اعیان نشین حدود ماهیانه 5 تومان بود. در آن زمان تعداد اتومبیل های کرایه ای تهران 432 دستگاه، اتومبیل های سفارت خانه ها 108 دستگاه، 36 دستگاه موتورسیکلت های شخصی، 135 دستگاه موتورسیکلت های کرایه ای و دوچرخه شخصی 615 دستگاه بود. جمع کل اتومبیل های تهران طی سال 1305 به حدود 1140 دستگاه بالغ می شد.

اولین اتوبوس توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت بکار گرفته شد اما با توجه به میزان کرایه، زیرساخت های حمل و نقل و وضعیت سودآوری، توجیه اقتصادی آن رد شد و این اتوبوس به یک تاجر ایرانی به نام معین التجار فروخته شد. او نیز پس از انقلاب مشروطه اتوبوس خود را به تهران آورد و با کرایه هر نفر سه شاهی مشغول به فعالیت گردید. با توجه به افزایش تقاضا، چند سال بعد چندین اتوبوس توسط تجار مختلف وارد شهر شد. اولین اتوبوس مونتاژ شده در سال 1290 شمسی در تهران آغاز به کار کرد.

در سال 1298 در زمان صدارت وثوق الدوله، با توجه به نارضایتی مردم از نحوه جابجایی مسافر مقرر شد یک اداره به ساماندهی و نظم بخشیدن به حمل ونقل شهری بپردازد. بعد از مدتی بحث و تفحص این اداره در بلدیه (شهرداری) پایه گذاری شد. در آبان ماه سال 1312، قانون احداث و توسعه معابر و خیابان ها به تصویب رسید و در تیرماه 1314 تحت عنوان قانون توسعه معابر مورد اصلاح قرار گرفت. در شهریور 1320 تعداد 100 دستگاه اتوبوس در تهران کار می کرد که حدود 90 دستگاه آن بنز بود. در سال 1331 برای ساماندهی وضعیت ناوگان اتوبوسرانی، قانون تأسیس شرکت واحد اتوبوسرانی با سرمایه 300 میلیون ریال مصوب گردید. در اولین سال تأسیس، شرکت واحد دارای 173 دستگاه اتوبوس متحدالشکل و 5 خط اتوبوسرانی بود. در سال 1348 اولین اتوبوس دو طبقه در ایران توسط شرکت ایران ناسیونال مونتاژ شد و به ناوگان عمومی پیوست. اداره راهنمایی و رانندگی در سال 1385 بر اساس آخرین وضعیت تعویض پلاک در شهر تهران، آمار تعداد وسایل نقلیه را 1917766 دستگاه اعلام کرده است.