گنبد سلطانیه در زنجان، بزرگترین گنبد آجری جهان

گنبد سلطانیه زنجان را شاید تابه حال ندیده باشید، این بنا بزرگترین گنبد آجری جهان بعد از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره است. با یک جستجوی ساده در فضای مجازی می توان تصاویر متعددی ازاین معبد را مشاهده کرد. این گنبد آجری به لحاظ فاکتورهای متعددی مانند تناسبات در نظر گرفته شده میان اجزای مختلف، تزیینات، سبک معماری متفاوت، رابطه فضاها، مقاومت بنا، ایستایی، استفاده از مصالح بوم آورد و به کار بردن تکنیک های گوناگون برای زیبایی شناسی و تزیین گنبد، یک نمونه کاملاً خاص و منحصر به فرد در معماری گنبدهای ایران و جهان است.

گنبد سلطانیه زنجان در نگاه اول

آدرس: استان زیبای زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد.

گنبد سلطانیه زنجان نقطه عطفی در تحول و توسعه معماری اسلامی در منطقه آسیای مرکزی و آسیای غربی و همین طور یک تغییر سبک هوشمندانه معماری از دوران سلجوقی به دوران تیموری است. این گنبد را در روزگاران گذشته برای کاربری های مختلف و متنوعی در نظر گرفته بودند. برای مثال برگزاری کردن مراسم های دعا، نماز و نیایش، قرآن خوانی گروهی، برگزاری کردن کلاس های درس و کلاس های آموزشی، دایر شدن مکتب ها و دانشگاه ها، اقامتی کوتاه مدت برای مراجعه کنندگان و حتی یک مکان برای پذیرش کردن بیمارها، همگی از کاربری های گوناگون این گنبد بوده است. اما در حال حاضر یک جاذبه گردشگری به حساب می آید که مانند آن دیگر ساخته نشده است.

در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰گنبد سلطانیه را با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت کردند. این بنا در سال ۱۳۸۴ و در ۲۴ تیر ماه هم به عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. از جمله دلایلی که سبب ارزشمندی گنبد سلطانیه در میان آثار تاریخی ایران شده است را می توان تبادل کردن ارزش های بشری به لحاظ پیشرفت در هنر معماری، فناوری، برنامه ریزی های شهری و چشم اندازهای آینده دانست. به عبارتی وجود تبادلاتی که به واسطه این بنا در یک بازه زمانی و در یک نقطه فرهنگی انجام شده ، سبب ارزشمندی این بنا هستند.

قسمت های مختلف بنای گنبد سلطانیه

همان طور که در تصاویر منتشر شده از این گنبد هم مشخص است گنبد سلطانیه از دور شبیه یک گنبد تک است که به صورت تنها دیده می شود. اما در اصل از چند قسمت اصلی تشکیل شده است.

•  بخش تربت خانه گنبد سلطانیه

این قسمت از بنا در ضلع جنوبی گنبد سلطانیه واقع شده و متعلق به همان بخشی است که محراب در آن قرار گرفته است. طولی برابر با ۱۸ متر دارد و با ۱۶ متر ارتفاع و ۸ متر عرض، بعد از ساختن و تکمیل شدن گنبد، به مجموعه اضافه شده. جالب است بدانید که در ساختن گنبد سلطانیه از خاک مکان هایی مانند کربلا و نجف هم استفاده کرده اند. سلطان محمد خدابنده بعد از اینکه نتوانست اجساد امام حسین علیه السلام و حضرت علی علیه السلام را به این آرامگاه منتقل کند، دستور داد که از خاک نجف و کربلا به این شهر آورده و در ساخت این گنبد از آن خاک استفاده کنند.

دقیقاً بر روی دیوارهای محراب و همین طور روبروی درب اصلی بنا هم سوره الملک را با استفاده از تربت امام حسین علیه السلام به صورت دو خط کوفی و ثلث نوشته اند. به همین علت این قسمت به تربت خانه مشهور است.

کاشی هایی که در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته اند همگی طلایی رنگ بوده، منقوش و هشت گوش هستند که قسمت های مختلف تربت خانه و همین طور ازاره های آن را تشکیل داده اند. حاشیه تزیینی دیوار، تقریباً از کف اتاق ها تا ارتفاع یک متری از دیوار همگی با این کاشی ها پوشانده شده است. به لحاظ هنری این کاشی کاری ها بسیار ارزشمند، شگفت انگیز و نادر هستند. برخی از محققان بر این باورند که در گذشته میان محوطه زیر گنبد، یک درب بزرگ وجود داشته که از جنس طلا و مس بوده و به احتمال بسیار زیاد این درب یا دزدیده شده یا از بین رفته است.

• بخش سردابه در گنبد سلطانیه

سردابه در فضای زیرین گنبد، فضای جانبی محسوب می شود که در ضلع جنوبی و دقیقاً در تربت خانه قرار گرفته. محققان بر این تصورند که این قسمت از بنا قبل از ساختن گنبد ساخته شده بوده و قبل از تمام شدن این بنا هم مورد استفاده بوده است. ایلخانان بر اساس رسم های آیینی و پیرو گذشتگان خود، مردگان را با زیورآلات و اسبابشان در گورهایی در سردابه و در زیر زمین دفن می کردند. این زیورآلات جایگاه اجتماعی فرد فوت شده را نشان می داد. سردابه گنبد سلطانیه هم محلی برای دفن صاحبان مقام و پادشاهان در دوران گذشته بوده.

دسترسی به سردابه به واسطه ایوان جنوبی تربت خانه انجام می شود. ورودی این سردابه ارتفاع بسیار کمی داشته و شما در زمان وارد شدن به این مکان حتماً باید سر خود را خم کنید. به عبارتی ورودی به گونه ای تعبیه شده که تمام افراد در زمان ورود به سردابه به احترام مردگان، سر خود را خم می کنند. در میانه سردابه هم محل قبری وجود دارد دو طرف آن دو فضای کوچک تر دیده می شود. بر اساس کاوش های انجام شده هیچ قبری در این سردابه نیست. اما برخی از مورخان و محققان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده را در همین سردابه دفن کرده اند.

• بخش گنبد خانه در گنبد سلطانیه

شاید ندانید که گنبد موجود در گنبد سلطانیه جزء اولین نمونه های موجود از گنبد دوجداره یا دو پوسته در سراسر جهان است که به همین جهت اهمیت زیادی هم به لحاظ معماری و هم به لحاظ تاریخی دارد. ارتفاع گنبد تقریباً ۵۰ متر، قطر دهانه آن ۲۶ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر تخمین زده شده است. گنبد سلطانیه ضخامتی برابر با ۱۶۰ سانتی متر دارد و فضای خالی که بین دو پوسته یا دو جداره آن وجود دارد ۶۰ سانتی متر است. دو جداره بودن این گنبد به واسطه به وجود آوردن یک فضای توخالی، کمک می کند تا بنا در مقابل زلزله کاملاً مقاوم باشد.

نکته مهمی که هوش سرشار معمار این بنا را به ما نشان می دهد همین موضوع است که با طراحی یک گنبد دو جداره، از خرابی و ویرانی گنبد جلوگیری کرده است. قوس گنبد کشیده و بسیار تند است و به لحاظ ساختار دهانه و ارتفاع با هیچ بنای دیگری در ایران قابل قیاس نیست. از نمای خارجی و بیرونی این گنبد هم در هر هشت ضلع به راحتی می توانید طاق نماهایی را ببینید که در اصل قسمتی از جزئیات این سازه محسوب می شوند.

•  مناره ها در گنبد سلطانیه

نکته جالبی که در مورد مناره های اطراف این گنبد باید به آن اشاره کنیم این است که در اطراف این گنبد دو نوع مناره وجود دارد. یکی گلدسته هایی که بر فراز بنا قرار گرفته اند و دیگری مناره هایی که به صورت پنهانی در داخل اسکلت هستند. در گذشته و در زمان احداث این گنبد در بالای بنا ۸ مناره وجود داشته که تنها به جز دو عدد از این مناره ها که یکی در ضلع شمال شرقی قرار گرفته و دیگری در زاویه شمال غربی بوده و تنها نیمی از آن قابل مشاهده است، بقیه کاملاً فرو ریخته و از بین رفته اند. تمامی این مناره ها به لحاظ اسکلت فرم و ابعاد به یکدیگر شبیه بودند و ابهت و شکوه خاصی را به این بنا می بخشیدند.

جالب است بدانید که مناره هایی که در اطراف گنبد سلطانیه قرار دارند، توخالی هستند و درون این مناره ها یک پلکان چرخشی وجود دارد که از بام تا سقف ایوان های طبقه سوم و همین طور تا نوک مناره ادامه دارد. در گذشته بر روی هر کدام از این مناره ها یک مؤذنه قرار می گرفت که در حال حاضر هیچ اثری از آن ها باقی نمانده است. این موذنه ها را برای پخش کردن صدای اذان و همین طور اخبار به طور کاملاً یکنواخت در تمام شهر، بر روی مناره ها قرار داده بودند. اگر فقط یک مؤذنه بر روی این مناره ها قرار می گرفت، به واسطه بزرگ بودن گنبد صدا به کل شهر نمی رسید.

همچنین بد نیست بدانید که وجود هشت مناره به صورت قرینه با ایوان های جانبی در اطراف بنای گنبد سلطانیه، نیروی رانشی ایجاد شده گنبد به سمت خارج را مهار کرده و استحکام آن را بیشتر می کردند. برخی از محققان هم این باور را دارند که مناره ها در اصل نقش محافظتی را ایفا می کردند تا در زمان بروز زلزله فروبریزند و از خرابی بنای اصلی جلوگیری کنند.

بخش های خراب شده گنبد سلطانیه

از سازه ها و بخش هایی که در این گنبد از بین رفته می توان به ساختمان های اطراف و همین طور ارگ سلطنتی که وجود داشته، اشاره کرد. همین طور یک حصار ساخته شده با ۱۶ بارو و برج و یک خندق که برای جلوگیری کردن از ورود دشمنان آن را ساخته بودند، همگی جزء سازه هایی هستند که متأسفانه به طور کامل یا تنها قسمتی از آن ها تخریب شده است. همچنین قسمتی از کتیبه ها هم به دستور میرانشاه یا همان پسر سوم تیمور لنگ، کاملاً ویران شدند.

در ادامه بد نیست بدانید که اطراف این گنبد درگذشته به مکان هایی تعلق داشته که همگی جزء مناطق عام المنفعه یا ابواب البر بوده اند. این مناطق در حال حاضر به طور کامل از بین رفته اند و هیچ اثری از آنها دیده نمی شود. در قسمت جنوبی این گنبد هم شما آثاری از ساختمان یک مسجد با محرابی گچ بری شده را می بینید که نشان می دهد به جز بنای اصلی، یک بنای عظیم و مهم دیگر نیز در کنار آرامگاه وجود داشته است.

معماری بنای عظیم گنبد سلطانیه

پلان اصلی گنبد سلطانیه در طبقه های همکف و اول کاملاً مستطیل شکل بوده و در طبقه های دوم و سوم هم به شکل هشت ضلعی طراحی شده است. سبک نما مطابق با معماری سلجوقی است و نشانه هایی از رعایت شدن اصول اسلامی در ساختار بدنه دیده هم می شود. مثلاً در ساختمان، ۱۱۰ پله مترادف با نام حضرت علی در حروف ابجد قرار داده شده یا با امتداد دادن خط تقارن متوجه خواهید شد که گنبد سلطانیه کاملاً به سوی قبله است. همچنین مصالحی که در بدنه اصلی استفاده شده تماماً آجر بوده و تنها شما در قسمت گنبد می توانید روکشی از کاشی های لاجوردی و فیروزه ای را به شیوه معرق کاری مشاهده کنید. ملات استفاده شده هم مخلوطی از گچ و کمی آهک است.

برخی از کاوشگران بر این باورند که ساخت این گنبد از طرح آرامگاه غازان خان که مقتدر ترین و مشهور ترین پادشاه ایلخانی بوده الگوبرداری شده. بنایی که در اصل خودش متاثر از طراحی بنای آرامگاه سلطان سنجر، دومین سلطان سلجوقیان بوده است. ناگفته نماند که پلان آرامگاه غازان خان مربعی است. در صورتی که پلان گنبد سلطانیه کاملاً هشت ضلعی طراحی شده است.

عجایب معماری گنبد سلطانیه

نکته مهمی که در این بین باید بدانید این است که معماری این گنبد، الهام بخش معماری سبک گوتیک بوده است. به عبارتی “برونلسکی” مهندس و معمار مشهور ایتالیایی در قرن پانزدهم میلادی و همینطور “لورنتسو گیبرتی” معمار، نویسنده و مجسمه ساز ایتالیایی، طراحی و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا را که ۱۰۰ سال بعد از ساخت گنبد سلطانیه انجام شده، با الهام از این گنبد انجام داده اند. “آرتور پوپ” مورخ برجسته آمریکایی و شرق شناس معروف هم طراحی بنای تاج محل هندوستان را متاثر از گنبد سلطانیه می داند و باور دارد که این گنبد روی ساخت تاج محل تاثیر گذار بوده است.

نکته جالب دیگر در مورد ساختار اصلی گنبد سلطانیه این است که این بنا تقریبا نیم متر پی دارد. اما در عین حال ساختمان به قدری مستحکم است که با وزنی برابر با ۱۶۰۰ تن در طول ۷۰۰ سال، فقط ۸ سانتی متر نشست کرده است. این گنبد تا به امروز ۳۳ زلزله را تحمل کرده که شدیدترین آن ها ۶ ریشتر بوده.

زمین بنای گنبد از طبقات فشرده شده شنی و ماسه ای تشکیل شده که عمقی برابر با ۸ الی ۱۰ سانتی متر دارند. مقاومت عالی زمین زیر گنبد سبب شده که معمار بنا، پی این بنای عظیم را بسیار کم و ناچیز با عمق ۵۰ الی ۶۰ سانتی متر لحاظ کند. پی گنبد سلطانیه فقط در قسمت شمالی از سطح زمین یک متر و نیم پایین تر است. تمامی پی های این گنبد از جنس بلوک های سنگی کاملاً منظم به ابعاد ۲۰ سانتی متر در ۲۵ سانتی متر هستند که به همراه ملات آهک و گچ ساخته شده اند.

راز و رمز های گنبد سلطانیه

شاید برایتان جالب باشد که بدانید در این ساختمان و بنا راز و رمز هایی نهفته است که دانستن آن ها خالی از لطف نخواهد بود.

 راز استفاده کردن از عدد هشت

همانطور که گفتیم پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است. این بنا هشت ایوان، هشت درب و ۸ مناره قرینه هم دارد. مشخص نیست که چرا از عدد ۸ در ساخت بنا استفاده شده. چون این عدد مانند عدد ۷ یا ۱۲ مقدس نیست. اما برخی از محققان بر این باورند که امکان به وجود آوردن ساعت آفتابی دلیل استفاده از عدد ۸ در این بنا است. برخی دیگر هم بر این باورند استفاده از این عدد برای مستحکم تر بودن بنا در نظر گرفته شده. در نهایت برخی دیگر از محققان تصور می کنند که گنبد سلطانیه را با الهام از هشت درب بهشت به شکل هشت ضلعی ساخته اند.

 ساعت آفتابی موجود در گنبد سلطانیه

جالب است بدانید که در زمان های قبل تشخیص زمان برای یک فرد مسلمان با هدف انجام فرایض مذهبی اهمیت بسیار زیادی داشت. بر همین اساس وقتی که گنبد سلطانیه را می سازند، یک ساعت آفتابی در اسکلت آن تعبیه می کنند تا ساکنان این منطقه با احتمال کمترین خطا، تشخیص زمان را به راحتی انجام دهند. کار این ساعت آفتابی به این گونه است که اگر نور به گنبد اصلی تابانده شود، زمان اذان ظهر مشخص می شود. به عبارتی نوری که از پنجره های بزرگ تابانده شود، در واقع کار عقربه بزرگ ساعت و نوری که از پنجره های کوچک تابیده شود هم حدوداً دقیقه را نشان می دهند. همچنین در طول شب هم شما می توانید با مشاهده ستاره هایی که از این پنجره ها مشخص هستند، گذر زمان را به راحتی تشخیص دهید.

تزیینات در گنبد سلطانیه

شاید ندانید که تزیینات به کار رفته در گنبد سلطانیه برای سازنده و معمار آن تقریبا ۳ سال زمان برده است. در ادامه تزیینات مختلف این بنا را با هم بررسی خواهیم کرد.

 نقوش اسلامی

در سرتاسر بنای گنبد سلطانیه شما می توانید خطوط تزیینی مختلفی را مشاهده کنید. این خطوط سه مفهوم اصلی را که شامل کلمه الله یعنی علت غایی جهان هستی، کلمه محمد بنیانگذار مکتب و کلمه علی مظهر حکومت عدل الهی هستند، به شما نشان می دهند. هنرمندان گوناگون برای تزیین کردن این گنبد از خط بنایی و کلمات محمد، علی و الله با ترکیب شدن کاشی الوان یا هفت رنگ استفاده کرده اند. همینطور رنگ های سرد در تمام قسمت این بنا حتی در بدنه مناره ها مشاهده می شوند. حتی دیواره های ایوان هم مزین به این سه کلمه بوده که با ترکیب کاشی آبی و آجر آن ها را می نوشتند.

در برخی از قسمت ها نیز کلمه های سبحان الله و لا اله الا الله قابل مشاهده است که به لحاظ نحوه قرار گرفتن و تکرار شدن، این جملات همگی از یک ریتم و الگوی منظم پیروی می کنند. گاهی اوقات نیز کلمه علی را می توانید با ترکیب های پیچیده ریاضی به شکل یک هنر کاشی کاری مشاهده کنید. در ابتدا تزییناتی که در این بنا استفاده می شد تشکیل شده از عبارت های اسلامی و نام پادشاه بر روی کاشی و آجر بود. ولی بعد از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی که اصلاً مشخص نیست، دستور داد تا تمام تزیینات کاشی را با گچ بپوشانند و دوباره همان عبارت ها و اسامی را بر روی گچ ها حک کنند. بر همین اساس می توان گفت که بنای اصلی گنبد سلطانیه دو دوره تزیینات، شامل آجر ،کاشی و گچ را در خود دارد.

  استفاده از رنگ آبی

رنگ آبی مهمترین رنگی است که در بنای گنبد سلطانیه مورد استفاده قرار گرفته. بد نیست بدانید که این رنگ تنها رنگی بوده که هنرمندان در تزیینات این بنا از آن استفاده کرده اند. طیف وسیع و گسترده ای از رنگ آبی، از آبی سیر، آبی آسمانی و حتی سبز آبی که تمام قسمت های این بنا به خصوص گنبد را تشکیل داده اند، در گنبد سلطانیه قابل مشاهده است. در گذشته روش های تکنیکی و امکانات زیادی برای به وجود آمدن رنگ ها نبود. ولی با این حال رنگ آمیزی که در این بنا انجام شده چشمگیر و زیباست. همچنین در بیرون و فضای داخلی گنبد هم شما رنگ فیروزه ای را می توانید به وضوح مشاهده کنید.

تزیینات متعدد چوبی

در بنای این گنبد تزیینات متعدد چوبی از جنس چوب درخت ساج مشاهده می شود. این تزیینات به گونه ای ساخته و پرداخته شده اند که برای چسباندن آن ها از هیچ میخی استفاده نشده. چوب ساج را به دستور سلطان محمد خدابنده از لبنان و هند به سلطانیه منتقل کردند. استادکاران هم قبل از استفاده از این نوع چوب آن را در آب و نمک قرار می دادند تا از آسیب دیدن آن به وسیله موریانه ها جلوگیری شود. اینگونه می گویند که کشتی نوح را هم با چوب درخت ساج ساخته اند.

 کتیبه های موجود در گنبد سلطانیه

در بخش های مختلف گنبد سلطانیه شما می توانید کتیبه های آیات قرآنی را بر روی تمام دیوارها مشاهده کنید. در بین این تزیینات قرآنی سوره فتح، دقیقاً در دور تا دور طبقه همکف و آیت الکرسی در قسمت بالای درب اصلی ورودی به سمت آرامگاه و در قسمت شرق بنا دیده می شود. همینطور سوره توحید یا اخلاص در داخل ایوان طبقه اول و آیاتی مثل سوره های انبیا، الملک و المومنون در بدنه ها درج شده اند. همینطور کتیبه هایی با نام های علی و محمد و یک لوگو به نام اتحاد در تمامی دیواره های طبقات اول و دوم وجود دارد. کتیبه های دیگری هم که منقوش به شش عدد سبحان الله، پنج بار نام حضرت محمد و پنج بار نام حضرت علی هستند، در کنار محمد رسول الله و سلطان ظل الله و موارد دیگر، در این بنا دیده می شوند.

بهترین زمان برای سفر به زنجان و بازدید از گنبد سلطانیه

همانطور که می دانید آب و هوای منطقه ای که گنبد سلطانیه در آن قرار گرفته نسبت به دیگر نقاط مرکزی ایران، بسیار سردتر است. این شهر زمستان هایی برفی و یخبندان و تابستان هایی بسیار خنک و دلپذیر دارد. به همین دلیل بهترین زمان برای سفر کردن به زنجان و بازدید از گنبد سلطانیه ماه های اردیبهشت ماه، خرداد ماه، تیر ماه و مرداد ماه هستند. البته در ماه های مهر و آبان هم شما می توانید با لذت بردن از یک طبیعت پاییزی و چشم اندازهای جادویی، به این منطقه سفر کنید. اما فصل زمستان به هیچ عنوان مناسب سفر به این منطقه نیست. چون بیشتر جاده ها لغزنده و یخ بسته هستند و البته سردی هوا به شدت طاقت فرسا است. 

گنبد سلطانیه ، شاهکار معماری ایرانی در جهان

گنبد سلطانیه یکی از بی نظیرترین و بی عیب و نقص ترین بناهای تاریخی ایران است که همچنان باشکوه و جلال سابق خود در حال درخشش بوده و یادگاری عزیزی از ایران باستان برای ما محسوب می شود. سفر به زنجان شما را با جاذبه های مختلفی روبرو خواهد کرد که در این بین رفتن به شهر سلطانیه و بازدید از جاذبه های متعدد و متنوع این منطقه در کنار ملاقات با گنبد سلطانیه، بدون شک می تواند برای شما خاطره ای فراموش نشدنی باشد. حتما از گنبد سلطانیه دیدن کرده و عظمت آن را در قلب و ذهن خود ثبت کنید.