ارتقای نهادی بخش حمل و نقل و راهبردهای نرم ، بهانه ای برای هم اندیشی خبرگان و کارشناسان

حمل و نقل از دیرباز پیشران و محرک اصلی پیشرفت بشر بوده است . از اختراع چرخ تا عصر نیروی بخار، از تولد هواپیمایی و هوانوردی تا طلوع عصر فضا، فناوری های حمل و نقل، جوامع را شکل داده، اقتصادها را ارتقا بخشیده و فرهنگ ها را به هم نزدیک کرده است . این پیشرفت ها نه تنها نحوه حرکت و جابه جایی ما را متحول کرده، بلکه نحوه زندگی، تجارت، ارتباط و تفکر بشر را نیز بازتعریف کرده است .

این چنین است که امروزه در ادبیات توسعه، از نظام حمل و نقل کارآمد، به نیروی محرکه و پیشران توسعه متوازن و پایدار کشورها یاد می شود که بدون آن امکان توسعه متصور نیست . با مروری بر شرایط توسعه یافتگی کشورهای مختلف، به وضوح همبستگی مستقیم بین توسعه حمل و نقل و دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالاتر، امنیت و عدالت اجتماعی قابل ملاحظه است . اهمیت این بخش راهبردی از نظام های توسعه ملی به حدی است که یکی از ابعاد شاخص رقابت پذیری کشورها را به کیفیت زیرساخت ها و امکانات حمل و نقل آنها مرتبط می دانند و فراتر از آن، برخورداری از زیرساخت ها و خدمات پیشرفته حمل و نقل در اشکال مختلف آن، یکی از نمادهای قدرت نرم کشورها محسوب می شود .

بر این اساس سیاست های توسعه ای بخش حمل و نقل در ابعاد مختلف آن در صدر سیاستگذاری های نظام های توسعه ملی کشورها قرار گرفته و کشورها ضمن سرمایه گذاری برای توسعه زیرساخت های حمل و نقل و بهره گیری از فناوری های روزآمد، با تدابیر نرم افزاری و مدیریتی هوشمندانه، ضمن کمک به توسعه اقتصادهای ملی، به هم پیوندی خود با اقتصاد بین الملل و نقش آفرینی در عرصه مبادلات جهانی افزوده و از این طریق سهم خود را از بازار بزرگ جهانی حمل و نقل کالا و مسافر ارتقا می بخشند و موجبات تحکیم پایه های امنیت و قدرت نرم خود را فراهم می آورند .

در این میان علیرغم موقعیت ژئواستراتژیک کشورمان و قرارگرفتن آن در تلاقی شاهراه های جهانی و منطقه موسوم به قلب دنیا و اقدامات توسعه ای و سرمایه گذاری های انجام گرفته طی دهه های اخیر در بخش حمل و نقل کشور، متاسفانه به دلایل متعدد فرصت های کشور در این بخش و فراتر از آن در حوزه عام لجستیک منطقه ای و بین المللی در اختیار رقبای منطقه ای قرار گرفته است و عدم تدبیر فوری در این ارتباط موجب از دست رفتن کامل مزیت سرزمینی و امکان بهره مندی از فرصت های پیش رو را نیز رقم خواهد زد .

چالش های کلان

با مروری به میزان سرمایه گذاری های کشورها در حوزه حمل و نقل روشن می شود، سهم هزینه های سرمایه ای کشور ما در این بخش، از تولید ناخالص داخلی در مقایسه با دیگر کشورهای در حال توسعه و البته توسعه یافته فاصله بسیاری دارد و برای رسیدن به نقطه مطلوب زیرساختی و تکنولوژیکی علاوه بر ارتقای موثر بهره وری منابع موجود، نیازمند سرمایه گذاری های کلان در بخش هستیم .

علاوه بر این، فقدان استراتژی مشخص، یکپارچه و جامع در بخش حمل و نقل کشور، فقدان هماهنگی موثر و برنامه ریزی های غیرهم افزا و جزیره ای عمل کردن هر یک از زیربخش ها به رغم اینکه بخش های مختلف حمل و نقل (جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی) با یکدیگر در تعامل مستقیم بوده و بر عملکرد یکدیگر تأثیرگذارند، عدم هماهنگی موثر سیاست های توسعه بخش حمل و نقل با سیاست های توسعه بخش های گردشگری، صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی به عنوان بخش های موجد تقاضا، بهره وری پایین در همه ابعاد، عقب ماندگی تکنولوژیکی، عدم یکپارچگی حمل و نقل درون شهری و برون شهری در حوزه سیاستگذاری و برنامه های اقدام و ساختار و سازماندهی معیوب در برخی از زیربخش ها و عدم تفکیک حوزه های تنظیم گری و اجرا، چالش های جدی در مسیر توسعه این بخش بوده که رفع بخش قابل توجهی از آنها بی نیاز از منابع مادی و با اهتمام دانایی بنیان و تدابیر مدیریتی هوشمندانه و شایسته سالار قابل دستیابی بوده و خواهد بود .

استراتژی های پیشنهادی

بی تردید رشد مطلوب سالانه ۸ درصدی اقتصاد کشور در طول سال های برنامه هفتم توسعه در صورت تحقق، نویدبخش تحول شگرفی در نظام توسعه ملی، به ویژه تقاضای موثر بیش از دو برابری این رقم در بخش حمل و نقل است که طبعا می تواند موجبات رشد بخش را بسیار بالاتر از تکلیف رشد سالانه ۱۰ درصدی برنامه فراهم سازد . از آنجایی که سیستم حمل و نقل شبکه پیچیده ای است که اشکال مختلف حمل و نقل جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی و در آینده فضایی را با هم یکپارچه می کند، لذا برای دستیابی به کارایی، پایداری و ایمنی بهینه در این سیستم، پیاده سازی استراتژی های موثر هم افزایی، هماهنگی و تنظیم گری اثربخش در سطح ملی بسیار مهم است .

در راستای ارتقای نهادی بخش حمل و نقل و هماهنگی و هم افزایی زیربخشها در کنار تلاش های نهادینه و نظام مند برای ارتقا و توسعه کمی وکیفی زیرساختهای حمل ونقل و افزایش و آماده سازی ظرفیت های لازم برای تقاضاهای آتی متناسب با رشد اقتصادی کشور، تدابیر نرم افزاری و مدیریتی در اختیار وزارت راه و شهرسازی که رهاورد آنها بهبود مستمر بهره وری بخش، افزایش کیفیت خدمات و رضایتمندی مسافران و صاحبان کالا، کاهش هزینه های حمل ونقل وکمک به پایداری و هوشمندی و انعطاف پذیری بیشتر بخش خواهد بود در این مکتوب در قالب استراتژی هایی نرم پیشنهاد کرده ام که شایسته است با قید اهمیت و فوریت در دستورکار فوری وزارت راه و شهرسازی (معاونت حمل و نقل) قرار گیرد . بدیهیست نقطه نظرات کارشناسان و خبرگان می تواند بر غنای کیفی و کمی راهبردهای پیشنهادی بیافزاید .

۱ - بازمهندسی ساختار معاونت حمل و نقل وزارت راه و شهرسازی و انتقال همه وظایف و امور راهبردی مربوط به هدایت و توسعه حمل و نقل به این معاونت

۲ - فعال سازی شورای عالی هماهنگی حمل و نقل و ایمنی با اصلاح مصوبه مربوط و بازتدبیر در خصوص اعضا و دبیری وزارت راه و شهرسازی (معاونت حمل و نقل) و کارگروه های موضوعی زیرمجموعه

۳ - تشکیل شورای هماهنگی زیربخش های حمل و نقل به عنوان نهاد مرکزی مسئول هماهنگی تمامی شیوه های حمل و نقل و ذی نفعان با حضور مدیران ارشد آنها به مسئولیت معاونت حمل و نقل و کمیته های موضوعی زیرمجموعه (ایمنی، اقتصاد، کیفیت خدمات، امنیت، هوشمندسازی و فناوری های نو، …) با مشارکت نخبگان ابزاری و فکری بخش

۴ - هماهنگی سیاست های توسعه بخش حمل و نقل با سیاست های توسعه بخش های گردشگری، صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی به عنوان بخش های اصلی موجد تقاضای حمل و نقل

۵ - بازتدوین سند استراتژیک مدیریت و توسعه بخش با مشارکت موثر زیربخش ها به عنوان مهم ترین سند جهت ساز

۶ - نهایی سازی طرح جامع توسعه حمل و نقل با مشارکت نهایی زیربخش ها و تصویب آن در هیئت وزیران (مدل های تقاضا و شبکه بهینه حمل و نقل)

۷ - تاسیسکمیسیون ملی بررسی سوانح و حوادث حمل و نقل مستقل از زیربخش ها و ذیل شورای عالی حمل و نقل و ایمنی

۸ - فعال سازی پژوهشکده حمل و نقل در راستای توسعه و ترویج فرایند تحقیق و توسعه در بخش

۹ - برگزاری مستمر دوره های آموزشی مفاهیم عمومی و انتقال دانش و تجربه روز مدیریت، برنامه ریزی استراتژیک و توسعه سیستم حمل و نقل و هماهنگی و هم افزایی زیربخش ها برای کلیه مدیران و کارکنان بخش با همکاری مراکز آموزشی معتبر

۱۰ - پیاده سازی سیستم های پیشرفته مدیریت داده با هدف استفاده از داده ها و فناوری برای ارتقای تصمیم گیری و هماهنگی درون بخش از طریق ایجاد پایگاه های داده متمرکز برای فراهم کردن امکان اشتراک گذاری برخط داده های ترافیک، آب و هوا، حوادث و سوانح، وضعیت زیرساخت و عملکرد در شاخص های کلیدی بخش و زیربخش ها

۱۱ - تقویت چهارچوب های نظارتی و تنظیم گری بخش با تعیین یک نهاد نظارتی واحد مسئول نظارت بر همه شیوه های حمل و نقل از طریق ممیزی های منظم و بررسی های انطباق مقررات

۱۲ - ارتقا شبکه ها و مراکز حمل و نقل چندوجهی از طریق تشویق سرمایه گذاری بخش های غیردولتی و هم افزایی زیربخش ها

۱۳ - تشکیل مجمع مشورتی ذی نفعان بخش و برگزاری نشست های منظم و مستمر برای مشورت و دریافت بازخورد از شرایط بخش (مجلس، سازمان های دولتی و فعالان بخش خصوصی و …)

۱۴ - ایجاد ارتباط نهادینه با انجمن های تخصصی و مراکز علمی پژوهشی حوزه های مختلف بخش و بهره گیری از ظرفیت تحقیق و توسعه و آموزشی آنها

۱۵ - تقویت راهبری و هدایت اثربخش زیربخش ها از طریق تفویض اختیار ریاست مجامع عمومی شرکت ها و سازمان های فعال در حوزه حمل و نقل و تابعه وزارت راه و شهرسازی از سوی وزیر محترم به معاونت حمل و نقل وزارت