آسیب واسطه‌ها به بازار گردشگری سلامت
«واسطه‌ها گردشگر سلامت به کشور وارد می‌کنند و این امر ارزآور است، اما ما در دو نقطه با فعالیت واسطه‌ها به مشکل برمی‌خوریم؛ اول اینکه این افراد به بیماران خدمات سلامت بدون شناسنامه می‌دهند، آنها را به مراکز غیرمجاز می‌برند و اتفاقات جبران‌ناپذیری برای بیماران می‌افتد و آبروی صنف پزشکی کشور به خطر می‌افتد. نقطه دوم، افزایش قیمت خدمات است. واسطه‌ها خدمات پزشکی را به طرز غیرقابل باوری بالا می‌برند.»
«واسطه‌ها گردشگر سلامت به کشور وارد می‌کنند و این امر ارزآور است، اما ما در دو نقطه با فعالیت واسطه‌ها به مشکل برمی‌خوریم؛ اول اینکه این افراد به بیماران خدمات سلامت بدون شناسنامه می‌دهند، آنها را به مراکز غیرمجاز می‌برند و اتفاقات جبران‌ناپذیری برای بیماران می‌افتد و آبروی صنف پزشکی کشور به خطر می‌افتد. نقطه دوم، افزایش قیمت خدمات است. واسطه‌ها خدمات پزشکی را به طرز غیرقابل باوری بالا می‌برند.»
این توصیف مردی 46 ساله است که ریاست اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را برعهده دارد و نقاط ضعف ایران در این عرصه را رصد کرده است. دکتر «سعید هاشم‌زاده»، فارغ‌‌‌التحصیل دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در رشته پزشکی است. او از سال ۸۶ در حوزه گردشگری سلامت کار می‌کند و عمده فعالیت‌‌‌هایش در مشهد و در بیمارستان رضوی این شهر بوده است. آخرین مسوولیتش به عنوان مدیرعامل مرکز پزشکی PET Scan پیام در کرج بوده و پیش از آن نیز به عنوان مدیرعامل بیمارستان رضوی فعالیت کرده است. حالا او در توصیف ظرفیت گردشگران سلامت افغان و توسعه این بازار می‌گوید: جای خالی یک حلقه یا یک تشکیلات است که وضعیت را به این مرحله رسانده است. آن حلقه مفقود، شرکت‌های گردشگری سلامت هستند.
سال گذشته وحید مجروح، مشاور امور بین‌الملل وزارت صحه عامه افغانستان گفته بود ایران چشمانش را روی بازار 300 تا 400 میلیون دلاری گردشگری سلامت افغانستان بسته است و حالا بازار گردشگری سلامت افغانستان متمرکز در هندوستان است، در حال حاضر گردشگران افغانستانی چه سهمی از گردشگری سلامت ایران دارند؟
سال گذشته تعداد بیماران بستری ما، یعنی بیمارانی که به بیمارستان‌ها و مراکز جراحی محدود ما مراجعه کردند و لازم بود تا برای آنها پرونده تشکیل شود، به حدود 125 هزار نفر رسید. البته در نیم سال دوم سال 98 با مسائلی درگیر بودیم که گردشگری سلامت را تحت‌تاثیر قرار دادند و کرونا عملا این حوزه را به رکود کشاند. با این حال از میان
125 هزار گردشگر سلامت سال 1398، حدود
60 هزار نفر از کشور افغانستان بودند. باید اضافه کنم که این آمار غیر از آمار مراجعه اتباعی از افغانستان است که با استفاده از دفترچه‌های اقوام و دوستان‌شان در ایران خدمات پزشکی گرفته‌اند و به کشور خود بازگشته‌اند. تعداد این مراجعان بسیار بالاست، حتی بالاتر از هزار یا دو هزار نفر. علاوه بر این، تعدادی از اتباع افغانستان نیز با دفترچه‌ای غیر از دفترچه خدمات درمانی کشور ما خدمات پزشکی گرفته و به کشورشان بازگشته‌اند.
چگونه هند مقصد اصلی گردشگران سلامت افغانستانی است و چه اقداماتی برای این امر اندیشیده است که گردشگران سلامت افغانستانی را جذب خود می‌کند؟
پیش از پاسخ به سوال شما باید بگویم که نوع گردشگران سلامت افغانستانی که به هند سفر می‌کنند با آنهایی که به ایران می‌آیند، متفاوت است. بیماران افغانستانی که سطح درآمد بالایی دارند هند را انتخاب می‌کنند و بیماران با سطح درآمد پایین به ایران می‌آیند. این مساله شاید به پیشینه تاریخی میزبانی ما از افغانستان بازمی‌گردد که آنها ما را به عنوان مقصد و محلی برای دریافت خدمات پزشکی ارزان اما با کیفیت بالا ارزیابی می‌کنند. این برداشتی که از ما دارند، خوبی‌ها و مشکلاتی برای ما دارد، اما هندوستان با چنین مشکلاتی روبه‌رو نیست. از طرف دیگر اتباع افغانستان ترجیح می‌دهند که وقتی به ایران می‌آیند، به اقوام خود نیز سر بزنند و به شهرهای دیگر نیز سفر کنند. اما اتباع افغانستان در سفر به هند صرفا مقاصد پزشکی خود را دنبال می‌کنند.
اشاره کردید که هندوستان مشکلات ما را در پذیرش گردشگران سلامت افغانستان ندارد، این مشکل‌ها دقیقا چه مسائلی هستند؟
مساله‌ای که ما داریم، تمایل نفوذ نهادهای امنیتی افغانستان به رسوب در کشور است که این تمایل و خطر مشکلات و نگرانی‌های بعدی را ایجاد می‌کند. این نگرانی‌ها و مسائل درخصوص اتباعی که به صورت غیرقانونی وارد ایران می‌شوند بیش از دیگران است.
خدمات هندوستان برای جذب گردشگران سلامت افغانستان چه مزیت‌هایی داشته است؟
هندوستان در این سال‌ها اقدامات زیربنایی زیادی برای جذب گردشگران سلامت افغانستان به کشور خود انجام داده است. اولا اینکه خدمات گردشگری سلامت هندوستان در رسانه‌های تصویری و مکتوب افغانستان نمود بسیار خوبی دارد. در فضای مجازی نیز این حضور چشمگیر است. با مراجعه به فیس‌بوک می‌توان دید که هندوستان برای جلب گردشگران سلامت افغانستان به سوی خود تبلیغات وسیعی را سرمایه‌گذاری کرده است. کار دیگری که هندوستان از سال‌ها پیش انجام داده است، آموزش پزشکی به دانشجویان افغانستان است. اخیرا بورسیه‌ها و امکانات بسیار خوب تحصیلی در اختیار دانشجویان پزشکی افغانستانی قرار داده شده است. این برنامه‌ریزی و آموزش‌ها درواقع از دانشجویان پزشکی افغانستانی سفیر بهداشت و درمان هند در افغانستان می‌سازد. این دانشجویان بعد از بازگشت به کشور خود، می‌توانند بیماران خود را برای درمان به کشور هندوستان ارجاع دهند و در رشد گردشگری سلامت هندوستان موثر باشند.
برای ساماندهی این بخشی از اتباع افغانستان که در قالبی جز گردشگر سلامت از خدمات پزشکی کشور استفاده می‌کنند، برنامه‌ای داشته‌اید؟
برای بررسی این وضعیت باید نگاهی داشته باشیم به زنجیره تامین گردشگری سلامت در کشور. به زعم ما جای خالی یک حلقه یا یک تشکیلات است که وضعیت را به این مرحله رسانده است. آن حلقه مفقود، شرکت‌های گردشگری سلامت هستند که وظیفه معرفی گردشگری سلامت ایران را در خارج از کشور به عهده دارند. این شرکت‌ها بیمار را از مسیرهای کاملا امن وارد کشور می‌کنند، روند درمان مسیر امن را طی می‌کنند، بیمار دوباره از مسیر امن به کشورش بازمی‌گردد و بعد از بازگشت نیز در افغانستان وضعیت بیمار پیگیری می‌شود. در گذشته این تشکیلات در زنجیره تامین مفقود بودند و این اشکال به کار ما وارد بود. حالا اگر برگردیم به بازار هندوستان، می‌بینیم که در این بازار، این تشکیلات از پیش شکل گرفته‌اند. این ساختارها به بازاریابی مراکز درمانی کمک می‌کنند. ما در حال حاضر توانسته‌ایم در حوزه آموزش در دانشگاه‌های مختلف این ظرفیت را ایجاد کنیم و بخش خصوصی نیز به این حوزه ورود پیدا کرده است. طبق این ظرفیت، دانشجویان سال آخر پزشکی افغانستان، یک سال تا یک سال و نیم دوران انترنی خود را در مراکز آموزشی ایران می‌گذرانند و آموزش می‌بینند، این دانشجویان در بازگشت خود به کشور می‌توانند معرف ظرفیت‌های پزشکی کشور ما به افغانستان باشند و بعدها بیماران خود را به ایران ارجاع دهند. چنین اقداماتی در حوزه آموزش آغاز شده است اما هنوز کارهای انجام نشده بسیاری در حوزه رسانه و شبکه‌های اجتماعی داریم. ظرفیت بسیار خوب در افغانستان، همزبانی با کشور ماست. با استفاده از همین ظرفیت می‌توانیم شبکه‌ای از بیمارستان‌ها و نمایندگان مراکز درمانی در افغانستان را شکل بدهیم که با همکاری هم بتوانند و یاری برسانند که بیماران افغانستانی براساس سازمان‌دهی وارد کشور شوند، خدمات خود را بگیرند و بعد به کشور خود بازگردند. ما در حال ساخت و مهندسی این زنجیره هستیم. اما این برنامه ظرف یک یا دو ماه محقق نمی‌شود. ما برنامه‌ریزی‌ها را شروع کرده‌ایم، اما به‌طور کلی برای شروع به کار این شبکه به زمان نیاز داریم و امیدواریم که در طول زمان تغییرات محسوسی رخ بدهد.
اشاره کردید که یک حلقه از زنجیره در ورود گردشگران سلامت افغانستان به ایران مفقود است، غیاب شرکت‌های سامان‌دهنده صرفا درمورد گردشگران افغانستانی صحیح است؟
نه متاسفانه. این مساله در بخش‌های دیگر گردشگری سلامت کشور نیز به چشم می‌خورد و این نقصان همه‌جا هست. اما اشکال این نقصان در بخش‌های مختلف کشور متفاوت است. در غرب و جنوب‌غربی کشور نیز واسطه‌ها نقش بازی می‌کنند اما این نقش در شرق کشور به شکل دیگری است. ما در مواجهه با گردشگران سلامت طرح پایلوتی برای بیماران اروپایی و امریکای شمالی داشتیم که برای جراحی زیبایی وارد ایران می‌شدند و این پایلوت نتایج بسیار خوبی داشت و این بیماران توانستند به خوبی از این تسهیلات و شرکت‌های تسهیلگر استفاده کنند. امید داریم که بتوانیم همین الگو را در کشورهای افغانستان، عراق، کشورهای حوزه خلیج‌فارس و آسیای میانه هم پیاده کنیم.
شکل متفاوت حضور دلالان گردشگری سلامت افغانستان به چه شکلی است؟
اتباع افغانستان نیز به شکل سایر گردشگران سلامت کشورهای همسایه وارد می‌شوند، البته با برخی تفاوت‌ها. اتباع افغانستان به دلیل مسائل امنیتی با نوع دیگری از ارتباطات و فرآیندهای دیگر نیز درگیر می‌شوند. برای مثال گرفتن ویزا به دلایل مسائل امنیتی برای آنها محدودیت و مشکلات فراوانی دارد و به همین دلیل است که ما در این بازار شاهد فعالیت دلال‌هایی برای اخذ ویزا هستیم. این دلالان در منطقه غرب کشور نیز فعالیت می‌کنند اما برای اتباع افغانستان این مسائل بسیار پیچیده‌‌تر است. اغلب افغانستانی‌ها در ایران اقوام و دوستانی دارند، آنها بعد از ورود به کشور ما برای اخذ خدمات درمانی از دفترچه‌های دوستان، اقوام و همسایه‌ها استفاده می‌کنند و خدمات درمانی می‌گیرند. البته این موضوع هم در مورد اتباعی که از غرب کشور وارد می‌شوند، صادق است، این دو گردشگران در کل شباهت‌هایی دارند اما تفاوت‌ها بسیار است.
این نکته را هم باید اضافه کنم که ما مخالف فعالیت واسطه‌ها نیستیم، واسطه‌ها گردشگر سلامت به کشور وارد می‌کنند و این امر ارزآور است. اما ما در دو نقطه با فعالیت واسطه‌ها به مشکل برمی‌خوریم؛ اول اینکه این افراد به بیماران خدمات سلامت بدون شناسنامه می‌دهند، آنها را به مراکز غیرمجاز می‌برند و اتفاقات جبران‌ناپذیری برای بیماران می‌افتد و آبروی صنف پزشکی کشور به خطر می‌افتد. نقطه دوم، افزایش قیمت خدمات است. واسطه‌ها خدمات پزشکی را به طرز غیرقابل باوری بالا می‌برند.
از میزان افزایش قیمت خبر دارید؟
اصلا نمی‌توان مقدار این افزایش را تخمین زد و هیچ برآوردی از آن نیست. قسمت عمده این بازار در جایی ثبت نمی‌شود و قابل تخمین نیست.
پیش از این قرار بود با احداث مرکز چشم‌پزشکی در استان سیستان‌و‌بلوچستان، گردشگران سلامت افغانستان و پاکستان جذب این مرکز شوند. نتایج این برنامه‌ها چه شد؟
بله گردشگری سلامت صددرصد می‌تواند در توسعه این استان‌ها موثر واقع شود. آن مرکزی که به آن اشاره شد، شروع به کار کرده است و حتی در دوران شیوع کرونا نیز بیمارانی از کشورهای عمان، افغانستان و پاکستان داشت. نمی‌گویم که تعداد بیماران چشمگیر بودند اما این اتفاقی که به آن اشاره کردید، روی داده است، منتها مشکل اینجاست که ما نتوانستیم این جریان را به جریان مستمر و ساختاریافته تبدیل کنیم. ما باید در سال‌های گذشته اقداماتی را صورت می‌دادیم که ندادیم. ما باید به مراکز آموزش می‌دادیم، شیوه کار مدل‌های بین‌المللی را تشریح می‌کردیم تا این مراکز درمانی بتوانند در این مسیر به درستی گام بردارند.
در برخی نگرش‌ها، حضور افغانستانی‌ها در ایران با افزایش مشکلات امنیتی قرین دانسته شده است. اگر بپذیریم که شاید مراودات انسانی بتواند ریشه مسائل امنیتی بحران‌زا را خشک کند، آیا رونق بازار گردشگری افغانستان در ایران می‌تواند در شکل‌گیری مراوده انسانی بین دو کشور موثر باشد؟
در سال‌های گذشته متاسفانه شاهد مواردی از موضع‌گیری سیاسی و جهت‌گیری داده شده در افغانستان نسبت به ایران بودیم. خاطرم هست حدود دو سال گذشته کمپین وسیعی در اعتراض به سیاست‌های ایران علیه مهاجران افغانستانی و در نزدیکی کنسولگری ایران در هرات شکل گرفت. در ویدیوی منتشر شده از این تجمع که بعد به درگیری میان خود مردم هم کشید، دسته مخالف معترض‌ها به خدمات پزشکی ایران ارجاع می‌دادند و تعریف می‌کردند که از اقوام آنها در ایران پیوند کلیه شده است و به همین دلیل غائله باید ختم شود. از چنین مثال‌هایی می‌توان بیش از همین مورد زد. هم از لحاظ خدمات پزشکی و هم تجهیزات پزشکی افغانستان تاکنون کمک‌های بسیاری از ما گرفته است. با این حال یک وجه گردشگری سلامت، افزایش تعامل میان کشورهای مختلف دنیاست. مطالعات دانشگاهی بسیاری هم در ارتباط با نقش گردشگری سلامت و مراودات انسانی و صلح صورت گرفته است. جای تردید نیست که گردشگری و خصوصا گردشگری سلامت کشورهای مختلف جهان را به یکدیگر نزدیک خواهد کرد، خصوصا از لحاظ انسان‌دوستی.
