◄ پل سازی در ایران باستان

سابقه صنعت پل سازی در ایران باستان با سابقه احداث ابتدایی ترین راه ها و معابر، همسنگ و برابر است . راه های دور و درازی که به فرمان پادشاهان هخامنشی و ساسانی احداث می شد. ناگزیر باید از روی عوارض طبیعی و رودخانه ها عبور می کرد . این امر به ویژه در نواحی شمالی و غربی کشور که رودخانه ها به واسطه وجود قلل مرتفع و برفگیر حیات پرشوری داشتند چشمگیرتر بود، ناچار می بایست رودها و نهرها را قطع کرده و از روی آن ها می گذشت بنابر این از همان اعصار قدیم مردم، به فکر ایجاد پل های موقت و دائم افتاده بودند و برای این منظور از قراردادن قایق ها و کشتی ها در کنار یکدیگر و یا مشک های انباشته از علف برای احداث پل استفاده می کردند. با وجود این که هخامنشیان و دیگر امپراتوری های ایران باستان با آن تمدن و معماری پیشرفته از ساختن پل عاجز نبوده اند. 

تا به امروز بقایایی از سازه یک پل که مربوط به دوران پیش از ساسانیان باشد، پیدا شده است. غیر از سدی که کار پل را نیز انجام می داد و در محل درودزن بر روی رودخانه گر فارس پیدا شده و آن را منتسب به دوره هخامنشیان می دانند. البته بسیار بعید به نظر می رسد که هخامنشیان با آن تمدن و معماری پیشرفته از ساختن پل عاجز بوده باشند . منتهی چون پل ها بناهایی هستند که بیشتر از هر سازه دیگری در معرض ویرانی بوده و زودتر از سایر بناها از میان رفته اند و چون وجود آن ها از ضروریات زندگی بوده است. در اعصار بعد بر شالوده آن ها پل های جدیدی ساخته شده و احتمال فراوان می رود که پل های دوره ساسانی و عصر اسلامی ، روی پایه پل های دوره هخامنشیان بنا شده باشند.

تلاش برای دایر نگه داشتن راه ها

از دوره ساسانی نمونه هایی از پل در نواحی غربی و جنوبی کشور بر جای مانده که همگی حکایت از کوشش فراوان سردمداران سلسله ساسانی برای دایر نگاه داشتن راه ها دارد. علاوه بر این، آثار و بقایای بعضی از پل های عهد ساسانی در سرزمین هایی که سابق بر این بخشی از قلمرو کشور بوده و امروزه خارج از محدوده ایران هستند، وجود دارد.

در غرب و جنوب غربی کشور که تعداد رودهای پر آب بیش از نواحی دیگر است پل های باستانی بیشتر به چشم می خورند، مخصوصاً در سرزمین خوزستان که بزرگترین رودهای ایران در آنجا جاری است. پل های  باستانی که یادگار دوران حکومت شاهان ساسانی هستند وظیفه دو گانه پل و سد را همزمان بر عهده داشته اند. بعضی از مورخین چنین یاد کرده اند که "چون شاپور اول دومین شهریار ساسانی بر رومیان چیره شده و والرین امپراطور روم به اسارت او درآمد، بسیاری از مهندسان و معماران رومی را به جبران خسارت های وارد آمده به ایران در دوران جنگ، به کار ساختن پل ها و سدهای آن سامان گماشت" که از آن جمله می توان به سد و پل شوشتر اشاره کرد. اگر چه ممکن است رومیان در ساختن این پل ها سهمی داشته باشند اما بی گمان سبک معماری آن ها، ادامه و تکمیل سبک معماری دوره هخامنشی بوده است. چون در این دوره نیز مانند ساختمان های سنگی عهد هخامنشیان، قطعه سنگ های بزرگ با بست های آهنین و نیز به کار بردن سرب و مس به یکدیگر پیوند یافته اند.

یادگاری موسس سلسله ساسانیان

بر روی شاخه های رود سیمره و کرخه در نواحی غربی ایران مانند کشکان رود و آب زال در حوالی خرم آباد، چند پل قدیمی دیده می شود که بقایای آن ها حکایت از ساخت پل ها در دوران حکومت ساسانیان دارد؛ مانند پل دختر بر روی رود کشکان، پل خرابه گاومیشان در 20 کیلومتری جاده شوسه خرم آباد و دزفول بر روی سیمره، پل شکسته در 3 کیلومتری خرم آباد، پل تنگ، پل زال و غیره.

قدیمی ترین پل مربوط به دوره ساسانیان را باید پل ویرانی دانست که بر روی رودخانه فیروزآباد فارس در تنگه تنگاب وجود داشته و امروز جز پایه های شکسته، چیزی از آن باقی نمانده است این پل باید یادگاری از دوران موسس سلسله ساسانیان یعنی اردشیر بابکان باشد.

پل های دیگر منتسب به این دوره عبارتند از: ویرانه های پل برین بر روی رودخانه تنگ برین در میان راهکویون به باشت در کوهستان شمال غربی فارس و بقایای پل مورد در ساحل غربی رودخانه لاله ممسنی در شمال ارکان فارس و خوزستان این جاده همان شاهراه قدیمی است که اسکندر مقدونی برای رسیدن به تخت جمشید از آن گذشته است.

شاید تنها پلی که بقایای آن از زمان ساسانیان بر جای مانده پل کوار بر روی رودخانه قراآقاج باشد که دهانه میانی پل فرو ریخته اما دو دهانه دیگر کاملاً استوار مانده است.

حفاظت و پاسداری از پل ها

پل شهرستان بر روی زاینده رود نیز به دوران ساسانیان باز می گردد. پل هایی که در نقاط حساس و سوق الجیشی قرار داشته اند به ویژه آن هایی که بر مدخل تنگی واقع شده اند در واقع مجاور یا بر فراز تپه کوهی بوده اند تا بتون از آن ها حفاظت و پایداری کرد. امروزه ویرانه های این نوع اماکن دیده بانی در مجاورت پل های باستانی دیده می شوند از جمله قلعه دختر در تنگه تنگاب فیروزآباد که بر پل دختر مسلط بوده و از راهی که از استخر و شهرهای شمالی فارس به شهر گور ( فیروزآباد ) امتداد داشته حراست می کرده است. در دامنه همین تنگه است که فارغ از پل و قلعه دختر، آثاری از حجاری های دوران ساسانی به چشم می خورد.

ساخت پل های جدید روی پایه پل های قدیمی

چون پل ها بیشتر از سایر ابنیه ساخت دست بشر در معرض خطراتی از قبیل سیل و یا فرسودگی بر اثر آمد و رفت بسیار و بادهای سنگین و نیز خسارات وارد آمده از سوی دشمن قرار داشتند. زودتر از میان رفته اند. با این حال چون پایه غالب آن ها روی صخره های طبیعی قرار داده شده بود. در دوره های بعد باز هم روی همین پایه ها پل های جدید ساخته شدند. اکثر پل های قدیمی که مربوط به بعد از دوران اسلام و مخصوصاً دوران پادشاهی سلاطین صفوی هستند. شامل این موضوع می شوند. قدیمی ترین پل های این دوره، پل کشکان رود است که دارای پایه های شبیه پل های دوران ساسانی است.

سبک سازه پل ساخته شده روی رودخانه خیرات بهبهان نیز حکایت از احداث آن بر پایه پل های عصر ساسانی دارد که بعدها تجدید بنا شد این پل بر سر راه قدیم استخر و خوزستان قرار داشته است.

داستان دختر فرودسی

پل قدیمی معرف به پل «خدا آفرین» روی رودخانه ارس که آذربایجان را از طریق اهر به خاک شوروی متصل می ساخته منسوب به دور سلطنت سلطان محمد خدابنده است. همچنین روی رودخانه کشف رود بر سر راهی که طوس را به شهرهای هرات و بلخ متصل می کرده است پلی قدیمی وجود داشته که گفته می شود به دستور دختر فرودسی و از هدایایی که سلطان محمود بعد از پشیمانی از رفتار ناهنجار خود با فردوسی و به پاداش سرودن شاهنامه برای شاعر طوس فرستاده بود ساخته شده است.

اما از دوران صفویه پل های دایر فراوانی بر جای مانده است که اهم آن ها دو پل زیبا و باشکوه الله وردیخان یا سی و سه پل و پل خواجو بر روی زاینده رود اصفهان است. پل الله وردیخان از ساخته های الله وردیخان، سردار مشهور شاه عباس است پل خواجو نیز در زمان شاه عباس ثانی بنا شد.

سایر یادگارهای دوران صفوی

پل های به جا مانده از دوران صفوی تنها محدود به شهر تاریخی اصفهان نیست. رودخانه کر در جلگه مرودشت پل کوچک اما بسیار مستحکمی دارد که به پل «خان» معروف است. احداث این پل یکی از اقداماتی است که اماقلی خان فرزند الله وردیخانه سردار شاه عباس در زمان حکمرانی پدرش بر استان فارس انجام داده است.

پل های دیگری که در زمان حکومت سلسله صفویه احداث شده اند، شامل پل سور روی رودخانه مهاباد، پل ساروق روی شاخه ای از زرینه رود و در حوالی شهرستان تکاب، پل میانه روی قزل اوزن، پل چیگان در 25 کیلومتری شمال شرق شهرستان مراغه، پل سرخ در حوالی شهرستان اردبیل، پل پنج چشمه یعقوبیه روی رودخانه بالغ رود اردبیل و پل کهنه کرمانشاه روی رودخانه قره سو می شوند. البته برخی از این پل ها روی بقایای یک پل قدیمی تر احداث شده اند، به عنوان مثال پایه های پل سو روی رودخانه مهاباد متعلق به دوران تیموری است.

از «گردنه» تا «تنگ»

اگر چه احداث پل در مواردی همچون عبور از روی رودخانه ها و مسیل ها راهگشا بوده است. اما در زمانی برخورد با انواع عوارض طبیعی، نمی توان از این شیوه سود جست. از این رو ایرانیان باستان شیوه های متفاوتی برای عبور از کوه های بلند و صعب العبور داشته اند. نگاهی به معابر باستانی ایران نشان می دهد که وقتی یک معبر کوهستانی به چنین سدی برخورد کرده است. در نواحی کم ارتفاع تر به صورت مارپیچ از کوه بالا رفته تا به بلندترین نقطه آن برسد. سپس دوباره به همان شکل از کوه پایین آمده تا در دشت های هموارد پشت کوه ادامه مسیر می دهد. این معابر پیچ در پیچ که عبور از آن ها اغلب خطرناک و طاقت فرساست به عنوان «گردنه» ؛ «کتل» یا «کدوک» نامیده می شود.

گاهی اوقات به جای زحمت انسان برای احداث یک راه مارپیچ این طبیعت است که وسیله عبور از کوهستان ها را فراهم می کند. در میان راه های کوهستانی ایران، معابر زیادی وجود دارند که نتیجه شکافته شدن کوه توسط رودخانه ها یا نزدیک شدن رشته کوه ها به یکدیگر به اندازه یک راه باریک است. این معابر کم عرض «تنگ»، «دروازه» یا «دربند» خوانده می شوند.