◄ زیباترین مساجد شیراز کجاست؟

تین نیوز |

مسجد نصیر الملک یکی از زیباترین مساجد شیراز است که قدمت آن به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. میرزا حسن‌علی ملقب به نصیرالملک از خانواده مشهور شیرازی و یکی از بزرگان سلسله قاجار بود. نصیرالملک در شیراز و اطراف آن املاک فراوان داشت و درآمد همه را وقف امور خیریه کرد؛ وی در سال 1311 بر اثر بیماری استسقاء در شیراز فوت کرد. معماری مسجد کار محمد حسن معمار بوده است. مدت ساخت بنا حدود ۱۲ سال، از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری به طول انجامید. زیربنای مسجد برابر با ۲۲۱۲ متر مربع و مساحت آن برابر با ۲۹۸۰ متر مربع است.

این خانه تنها بخشی از مجموعه بزرگ حمام، آب انبار و مسجد آن منطقه است که در محله گود عربان و انتهای خیابان لطفعلی خان زند واقع شده است. مهمترین مراکز مذهبی و بناهای تاریخی ارزشمند شیراز نیز در همین محدوده قرار دارند. بعد از مرگ نصیرالملک، یک تاجر محلی خانه وی را خرید. مالکیت این خانه بارها دست به دست شد تا بالاخره به سازمان جهانگردی و میراث فرهنگی فارس رسید. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی، از سال‌‌ها پیش توسط موقوفه نصیرالملک به تولیت آقای محمود قوام و مدیریت آقای مهندس کوروش جاویدی پارسی جانی آغاز شد و همچنان ادامه دارد. 

امروزه این مسجد دوست‌داشتنی که با نام مسجد صورتی نیز شهرت دارد، یکی از پرطرفدارترین جاهای دیدنی استان فارس در شیراز به شمار می‌رود و محبوبیت زیادی بین گردشگران داخلی و خارجی دارد.

در کتاب فارسنامه ناصری می‌توان اشاراتی به مسجد نصیرالملک را مشاهده کرد:در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون‌های سنگی، شبستان و دریاچه (حوض) و صحن، مانند مسجد مشیر الملک و بلکه اندکی بزرگ‌تر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که بر محاسن آن افزوده است. در کتاب آثار العجم نیز به این مسجد اشاره و فضاهای آن توصیف شده است. مسجدنصیرالملک در سال ۱۳۵۸ توسط انجمن آثار ملی و باستان شناسی ایران به شماره‌ی ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معماری مسجد نصیرالملک

در امتداد ورودی یک راهروی کوتاهی قرار دارد که از طریق آن می توان وارد خانه شد. یک شاخه از راهرو به حیاط اندرونی و شاخه دیگر به حیاط بیرونی و تالار پذیرایی که مجلل ترین قسمت خانه است راه دارد. در یک طرف تالار دو ارسی پر از نقش های فراوان و در طرف دیگر، ستون های باریک و آیینه کاری شده ای است که با کاشی های هفت رنگ تزئین شده و به آن ها شاه نشین می گفتند وجود دارد. در کنار شاه نشین ها اتاقک های خدمه و بالای این اتاقک ها، اتاق های مخصوص خانم ها قرار داشته است. زنان در جایگاه خود و از طریق پنجره هایی که بین طبقه آن ها و قسمت شاه نشین وجود داشت می توانستند بدون اینکه نامحرم آن ها را ببیند، در مجالس شرکت کنند. اتاق های طبقه دوم دو ردیف طاقچه دارند که با آیینه و گچ تزئین شده اند و ازجمله بیشترین تزئینات به کار رفته درخانه نصیرالملک محسوب می شوند.

مسجد نصیرالملک دارای صحن وسیعی است که در سمت شمال مسجد قرار دارد. این مجموعه ارزشمند چندین بخش مختلف دارد که هنر معماری در هرکدام آن‌ها به شکلی کرده یافته است.

تالار بزرگ مرکزی با آیینه کاری و نقاشی روی چوب و گچ بری مزین شده و پر از طاقچه هایی با نقوش ترکیبی ایرانی و اروپایی است. تزئینات پیچک، گلدان و ارسی های گره چینی با شیشه های رنگی زیبا و یک حوض مستطیل شکل بزرگ مقابل تالار باعث شکوه و عظمت این بنای تاریخی شده است. سقف خانه به صورت تخت کوبی و پر از نقاشی های اروپایی است. زیرزمین که در فصول گرم سال بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد، یک ردیف پنجره سنگی است که به حیاط باز می شود. این زیر زمین بسیار بزرگ و پیچ در پیچ است، نورگیری های مشبک بسیار زیبایی دارد.

سردر ورودی مسجد نصیرالملک

در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است که سقف آن را با کاشی‌های هفت رنگ زینت داده‌‌اند. ازاره طاق‌نمای آن از سنگ گندمک است و طاق‌نمای ورودی آن مقرنس‌کاری زیبایی از کاشی هفت رنگ دارد. درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است که در بالای آن روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن دیده می‌شود. 

 

شبستان غربی مسجد نصیرالملک

مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است که هر دو شبستان برخلاف معمول به خاطر جهت‌گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده‌اند. شبستان غربی پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن کار شده و زیباتر است. طاق این شبستان روی ستون‌های سنگی با طرح مارپیچ است. این ستون‌ها در دو ردیف ۶تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت دوازده امام قرار گرفته است. همچنین این شبستان هفت درگاه دارد که با هفت در چوبی و شیشه‌های رنگارنگ آن را به صحن مسجد مرتبط می‌کند. از این شبستان به‌عنوان شبستان زمستانه یاد می‌شود.در جلوی این شبستان ایوانی به عرض ۶ متر قرار دارد که به‌وسیله هشت طاق‌نما از حیاط جدا می‌شود و دارای هفت جرز آجری است. روی این جرزها و در پیشانی طاق‌نماها آیات قرآنی و نقش‌های گل و بوته کاشی‌کاری شده است.

شبستان شرقی مسجد نصیرالملک

سنگ‌تراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته از مسجد وکیل و مسجد مشیر شیراز است و از سنگ گندمک یک‌پارچه ساخته شده است. طاق و دیوارهای شبستان را با کاشی‌کاری‌های زیبا تزیین کرده‌اند و آسمانه آن را با نقش‌هایی چون گل‌و‌بته، نقوش اسلیمی و چند آیه از آیات قرآن به خط ثلث عالی آراسته‌اند. کف شبستان با کاشی‌های فیروزه‌ای مزین شده است و سنگ کف محراب آن که از کف شبستان پایین‌ترواقع شده، از جنس مرمر است. عرقچین‌های بین تویزه‌های شبستان خیز کمی دارپ. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود. 

در این شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می‌شود. به این راهرو چاه گاو یا گاورو گفته می‌شود. همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان موجود است. شبستان شرقی هم‌اکنون به موزه اوقاف تبدیل شده است. در دالان شمالی سنگ‌نوشته‌ه‌ای وجود دارد که شعر زیر با خط نستعلیق زیبایی نوشته روی آن حک شده است:

غرض نقشی است کز ما باز ماندکه هستی را نمی‌بینم بقایی      مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی

در پایان نام محمد حسن معمار و استاد محمد رضا کاشی‌پز که از معماران و سازندگان بنا بوده‌اند و نیز تاریخ شروع آن در ۱۲۹۳ هجری قمری و پایان آن در ۱۳۰۵ هجری قمری ذکر شده است.

چرا مسجد نصیرالملک پشت به قبله است؟

امروزه علت این پشت کردن ساختمان مسجد نصیرالملک به قبله روشن نیست. شاید عوارض و مشخصات زمین و یا وجود امامزاده در قسمت شمالی آن و یا علل دیگری که از آن بی اطلاعیم، طراح مسجد را به این تصمیم گیری واداشته است. اما از آن جایی که در طراحی همه مساجد، زاویه قبله و تشخیص آن، یکی از مهم ترین مسائل است معمار مسجد نصیرالملک به خاطر پشت به قبله بودن این مسجد با مشکلات زیادی مواجه شده و برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به جبهه قبله، تمهیدات جالب و متعددی اندیشیده است. اول آن که باا ارتفاع نماهای چهار طرف صحن یا به عبارت دیگر با حجم منفی حیاط به گونه ای بازی کرده که ایوان به سمت قبله به صورت یک حجم متشخص جلوه نموده و محور قبله نیز تعیین شده است. به این صورت که با کم ارتفاع ساختن نماهای دو سوی شرقی و غربی و نیز نمای سمت قبله، زمینه را برای مرتفع نمودن و در نتیجه نمایش بیشتر ایوان قبلی مهیا کرده است.

طاق مروارید

مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. طاق میانی طاقی بلند است، که به طاق مروارید معروف است. بر دیوارهای این طاق آیات قرآنی و احادیث نوشته شده است و در سمت چپ آن نیز تاریخ ۱۲۹۹ هجری قمری قید شده است. همچنین این ایوان دارای چهار غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس‌کاری و کاسه‌سازی پنج کاسه مزین شده است. در لابلای آجرهای بدنه این طاق چوب‌هایی برای جلوگیری از لرزش زلزله کار گذاشته‌اند.

تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک

با نگاهی به مسجد نصیرالملک و تاثیراتی که از دوره زندیه به وضوح کسب کرده، در واقع شاهد تجلی دوباره تزئینات مساجدی همچون مسجد وکیل در نمای مسجد نصیرالملک هستیم. در مسجد نصیرالملک قاب های کاشی وجود دارد که گل ها و گیاهان نقش بسته در آن متاثر از کاشیکاری های رایج در دوره زند، فضایی را ایجاد می کنند که با شناخت های حسی ما از طبیعت بیشتر همخوانی دارد تا با فضاهای انتزاعی که در کاشکاری سایر مساجد می بینیم. در مسجد نصیرالملک فضای رنگی غالب، تقابل دو عالم دنیا و آخرت را آشکار می سازد. در این میان همنشینی رنگ ها بازگوکننده حال و هوای عالم معنا است. تجلی سیری که روح انسان در عالم معنویت، طی می کند را می توان در قالب سیر رنگی موجود در شیشه ها و کاشی ها از ارغوانی به لاجوردی، مشاهده کرد.

در داخل مسجد شاهد کاشی های معقلی (ترکیبی از کاشی های آبی لاجوردی و سیاه بر زمینه آجر) و اسماء مبارکه و در نمای بیرونی مقرنس های زیبایی در ایوان ها هستیم. تزئینات این مسجد هم در داخل و هم در خارج، چشم هر بیننده ای را خیره می کند.

مسجد نصیرالملک، از نظر کاشی کاری و مقرنس، یکی از ارزنده ترین مساجد ایران است. کشیدگی شبستان غربی مسجد نصیرالملک این امکان را فراهم می سازد تا نور، بخش عمده مسجد را روشن نماید. در ورودی اصلی مسجد دارای طاق نمایی بزرگ است که با استفاده از کاشی هفت رنگی و با نقش مایه های گل سرخ و گل زنبق تزئین شده است. تمام سقف مسجد نصیرالملک، داخل و بیرون آن با کاشی های مختلف و نورپردازی طبیعی، رنگارنگ شده و بر روی کاشی ها آیات قرآنی نوشته شده است. ظرافت حجاری های ستون های این شبستان مسجد نصیرالملک، زیر نور ملایمی که به آن ها می خورد، حالتی را پدید آورده که در بین مساجد تا حدودی تازگی دارد. به این ترتیب فضایی لطیف و روحانی در شبستان غربی مسجد ایجاد شده است.

تقریبا تمام سطوح مسجد نصیرالملک شیراز با کاشی هفت رنگی تزئین شده و به همین خاطر بسیاری از گردشگران آن را با نام مسجد صورتی می شناسند. صورتی رنگ صمیمیت است و جزء رنگ های سرد و گرم قرار نمی گیرد. در واقع انسان باید برای گذار به سرد و گرم، بالا و پایین، دور و نزدیک، آب و آتش، آشتی و خشونت، انبساط و انقباض، از این رنگ صمیمی گذشته پالایش یابد و متعادل گردد. استفاده از نقوش ریز و دل نشین و رنگ های جذاب و متنوع در کاشی کاری های هندسی منظم و نامنظم مقرنس ها و رسمی بندی های مسجد نصیرالملک، طرح های بی نظیر و منحصر به فردی را ایجاد کرده و این حیث در این بی همتا است. انواع نقش مایه های موجود در کاشی کاری های هفت رنگ مسجد نصیرالملک را می توان به چهاربخش گیاهی، مناظر معماری، خطوط تزئینی و نقوش هندسی طبقه بندی نمود.

نقوش گیاهی در تزئینات مسجد نصیرالملک

از گذشته های دور تا کنون، نگاره های گیاهی از تقدس ویژه ای در هنر و معماری ایران برخوردار بوده اند. بعد از ورود اسلام و ممنوعیت شمایل نگاری (استفاده از چهره انسان و حیوان در نقاشی)، نگاره های تزئینی به صورت نقش های پیچان گیاهی و هندسی در سطح گسترده مورد استفاده قرار گرفته که علاوه بر جنبه زیبایی و تقدس، به عنوان نیرویی جاودانه نیز در سطوح کاشی ها دیده می شدند. نگاره های گیاهی در تمام سطوح کاشی کاری های مسجد نصیرالملک، فضای مثبت و منفی، تحرک و ریتم متعادلی را خلق نموده است. از جمله نگاره های گیاهی مسجد نصیرالملک، اسلیمی و ختایی، گل و بوته، گلدانی و کاسه بشقاب می باشند.

نقوش گل و بوته در تزئینات مسجد نصیرالملک

از نقوش به کار رفته در کاشی کاری های مسجد نصیرالملک که سهم زیادی از کل تزئینات را تشکیل داده، گل و بوته می باشد که به صورت طبیعی، اجرا شده است. استفاده از انواع گل های سرخ مشهور به گل فرنگ که در طرح های کاشی در تزئینات دوران قاجار رایج بوده است. این گل ها که هر یک با هریک با دیگری متفاوت و با حالتی خاص به صورت صدبرگ و با رنگ سرخ مایل به صورتی اجرا شده اند. اگر چه پرداخت درونی گلبرگ ها در کاشی های گوناگون مسجد نصیرالملک شیراز متفاوت است اما خطوط محیطی گل ها در تقارن با هم شبیه می باشند. استفاده از نگاره گل فرنگ و بوته در تزئینات کاشی کاری در دوران قاجار که عمدتا از کارت پستال ها و تمبرهای اروپایی برداشته شده، نمونه بارزی از تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر نقوش سنتی ایران محسوب می شود.

نقش سرقلیانی در تزئینات مسجد نصیرالملک

سرقلیانی نقشی است که قسمت بالای آن کاسه شکل و مشابه سرقلیان و قسمت پایین آن با انحنای شاخ مانندی به سمت چپ یا راست، باریک می شود. از نقش انواع میوه، زنبق و گل سرخ برای پر کردن بخش کاسه ای شکل آن استفاده می شده است. سرقلیانی، یکی از نقوش استفاده شده در کاشی های هفت رنگی مسجد نصیرالملک است. در کتاب های نماد شناسی از نقش سرقلیانی با عنوان “شاخ فراوانی” یاد شده است.

نقش گلدان در تزئینات مسجد نصیرالملک

یکی از نقوشی که در کاشی کاری های مسجد نصیرالملک دیده می شود، نقش گلدان هایی است که در داخل و پیرامون آن ها گل های ریز و درشت پراکنده ای با ظرافت و جزئیات زیاد ترسیم شده است. در بنای مسجد نصیرالملک با گردش متقارن اسلیمی ها و ختایی ها، طرح هایی به شکل گلدان خلق شده است که توسط نقوش گیاهی طبیعی با جزئیات و ریزه کاری های بسیار تزئین شده و زیبایی خارق العاده ای به بنای مسجد بخشیده است. بعضی از محققین نگاره گلدان در تزئینات مسجد نصیرالملک را همان درخت زندگی که نمادی از باروری است، دانسته اند. در دوره قاجار، نقش گلدان را به حالت کاملا طبیعی و تحت تاثیر هنر غرب اجرا کرده اند.

نقش کاسه بشقابی در تزئینات مسجد نصیرالملک

نقش کاسه بشقابی یکی دیگر از نقوش استفاده شده در مسجد نصیرالملک شیراز می باشد که به صورت دسته گلی با نقوش درون یک کاسه بشقاب است. این نقش از یک طرف تحت تاثیر مکتب گل و مرغ شیراز قرار گرفته و از طرف دیگر متاثر از فرهنگ غربی می باشد. با نگاهی با دقت به آثار هنری دوران قاجار در شیراز به این نکته پی می بریم که آن ها فرهنگ و هنر غربی را در نقوش سنتی ایرانی حل نموده اند. این بدان معنا نیست که شخصیت هنریشان و یا هنر ایرانی را در مقابل هنر غربی ببازند. هر چند که همین حد تاثیرپذیری از هنر غرب و تلفیق آن با هنر ایرانی در دوران قاجار، تا مدت ها از سوی برخی از هنرمندان و مردم مورد انتقاد قرار گرفته بود.

بهترین زمان بازدید از مسجد نصیر الملک

بهترین زمان بازدید از مسجد نصیر الملک و تماشای بازی نور و رنگ از ساعت ۸ تا ۱۰ است. در این فاصله زمانی می‌توانید بهترین عکس‌ها را از شبستان دوست‌داشتنی مسجد بگیرید.