◄ نوروز بَل؛ جشن باستانی گیلانی ها

یزدانی: نوروزبل  جشن آغاز سال نو گاه‌شماری دیلمی است که در آخرین روز اسفندار ما هنگام غروب آتشی بر می‌ افروزند و دور تا دور آتش با ساز و آواز و رقص و پایکوبی به استقبال سال نو می‌روند. به باور دیلمیان‌ گیلکی‌ زبان آتش کم‌کنندهٔ برف و سرماست. نوروزبل در لغت به معنی آتش نوروزی است.

آیین و جشن های زیادی از دیرباز در فرهنگ شهرهای ایران زمین ریشه دوانده است، این آیین ها و رسوم از افسانه ها، داستان ها، جنگ ها و پیروزی ها، گردش روزگار و تغییر روزها، کار و روزی مردم نشات گرفته است. متاسفانه بیشتر این آیین و جشن ها به مرور زمان از یاد رفته اند و کمتر کسی حتی نامی از آن ها به گوششان خورده است.

استان های شمالی معمولا با فرا رسیدن بهار و تابستان بسیاری از آیین های باستانی خود را گرامی می دارند و سعی دارند تا این جشن و­ رسوم را به نسل های آینده بیاموزند. جشن نوروز بَل یک جشن باستانی با قدمت هزار و پانصد سال است که در استان گیلان برگزار می شود.

جشن تاریخی نوروز بل در گاهشمار گیلکی به عنوان آغاز سال دیلمی ثبت شده است و اقوام گیلان زمین، مردم غرب مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز این روز را جشن می گرفتند در زبان گیلکی ” بَل” به معنی شعله آتش است. جشن نوروز بل در بخش های جلگه ای و کوهستانی مازندران و گیلان و تالش یک آیین باستانی و فاخر است و قرن ها در زندگی این مردم مهربان و زحمت کش ریشه دوانده است.

همان طور که از اسم این جشن باستانی مشخص است یکی از رسوم اصلی، برپایی آتش در روز جشن است. از زمان های قدیم مردم گیل براین اعتقاد بودند که با پریایی آتش در چنین روزی از شدت سرما و برف در فصل های سرد سال کاسته می شود و هم چنین از خسارات و آسیب هایی که ممکن است در روزهای سرد به محصولات و خانه ها وارد شود، در امان خواهند ماند.

در زمان های قدیم با برافروختن آتش و دود آن به مردم فرا رسیدن نوروز بل را خبر می دادند. مردم گیل اعتقاد داشتند اگر دود آتش به سمت مناطق چلگه خیز برود زمستان سرد و پربرفی در راه خواهد بود و اگر دود آتش نوروز بل به سمت کوه های جنوب برود جلگه (قشلاق) زمستان معتدل و خوبی را تجربه می کند.

 در جشن نوروز بل مردم لباس های کهنه خود را در میان آتش انداخته و به مدح و ستایش پروردگار می پردازند و از الله طلب خیر و برکت می کردند. آتش از جمله عناصر چهارگانه ­ای است که انسان و جهان را ساخته است و به همین دلیل در باور مردم شکلی مقدس داشت. از فلسفه های دیگر برپایی آتش در این آیین تاریخی، پیش بینی وضع هوا برای ماه های پیش­رو بود.

هم چنین در این جشن مردم مشغول به خانه‌تکانی و پخت انواع نان‌های محلی و شیرینی‌های سنتی می شدند و بعد از برگزاری جشن لباس‌های نو خود را پوشیده با و شور و شادی به دیدوبازدید و دیده‌بوسی همدیگر می رفتند.

سرگالش ها (چوپان ارشد) برای اجرای این مراسم “شولا” را می پوشیدند و به مرتفع ترین قله اطراف می رفتند و آتش نوروزی را می افروختند. آنها با انجام این کار چوپانان دیگر را از شروع فصل کوچ و بردن دام ها به پایین کوه مطلع می ساختند و به کشاورزان زمان آمدن برداشت محصول را خبر می دادند.

نحوه برگزاری نوروز بل

برنامه های متنوع و مختلفی در روز جشنواره نوروز بل برگزار می شود از جمله می توان به اجرای کنسرت موسیقی سنتی، اجرای نمایش آیینی، اجرای آواز خوانی شبانی، رقص‌های بومی، اجرای موسیقی سنتی،  بازارچه خرید، لافندبازی (طناب‌بازی)، عروس‌گولی، کشتی گیله مردی، آیین کاروان کوچ ، آتش نوروزی و نورافشانی شبان و… اشاره کرد.

با نزدیک شدن به غروب خورشید و فرا رسیدن شب، آتش بزرگی برپا شده و شرکت کنندگان گرد آن جمع شده تا پیوند خود را با طبیعت محکم کنند. از شاد ترین بخش های جشنواره نوروز بل مراسم آواز خوانی محلی مردان و زنان محلی و نواختن موسیقی آن منطقه است. بعد از برپایی آتش مردان لباس بومی کوه‌نشینان گیلان که شامل کلاه شولای گالشی را بر تن کرده و گرد آتش می چرخند و در ستایش آتش و طلب خیر، نیکی و برکت سرود سال نو را می خوانند:

گروم گروم گروم بل (آتشی که با هیبت می‌سوزی)/ نوروز ما و نوروزبل (ماه نوروز و شعله‌ بلند آتش)

 نو سال ببی، سال سو (ای سال نو، روشنایی باشی)/ نو بدی خونه واشو (فراوانی ببخشی به خانه‌هایمان)

 نوزا و بود و وابو (مانند گیاهان نورسته نعمت‌ ببخشی)/ امئه روزی‌ئره واشو (برای رزق‌وروزی ما بارآور شوی)

دلیل برگزاری نوروزبل در میانه مرداد ماه

گالشان اواسط مرداد را بهترین زمان برای پرداخت مالیات و خراج سالانه ی خود می دانستند و با تغییری که در سال ایجاد کردند، میانه ی مرداد را به عنوان آغاز سال جدید برگزیدند. آنها تلاش می کردند تا کارهای کشاورزی و دامداری خود را تا این موقع از سال تمام کنند و این کار و کوشش را در پایان سال جشن می گرفتند. برای مردم گیلان فلسفه ی جشن نوروزبل تنها به خاطر آمدن سال نو نبود، بلکه آیین خراجی و بهانه ای برای جشن گرفتن تلاش سالانه بود. آنها با برپایی این جشن شکر خداوند را به جا اورده و سال جدید "خراجی" را به یکدیگر تبریک می گفتند.

جشن نوروزبل گیلان چگونه زنده شد؟

جشن نوروزبل سال ها به دست فراموشی سپرده شده بود تا اینکه برای اولین بار در سال ۱۳۸۵ عده ای از جوانان روستای ملکوت املش، این سنت قدیمی را دوباره زنده کردند. خبر برگزاری این جشن در بین اهالی لنگرود و لاهیجان و طرفداران سنت های قدیمی به سرعت پیچید و سال بعد بر تعداد بازدیدکنندگان و شرکت کنندگان در جشن اضافه شد. سال بعد از آن هم جشن با شکوه بیشتری در روستای ملکوت برگزار شده و نام جشن نوروزبل دوباره بر زبان ها افتاد. این در حالی بود که اداره ی میراث فرهنگی نیز از این آیین حمایت کرد.

سال به سال جشن نوروزبل گیلان رونق بیشتری می یافت تا اینکه در سال ۸۸ در دیلمان لاهیجان با حضور بیش از ۷۰۰۰ نفر برگزار شد. از سال 89 به بعد این جشن بدون کمک میراث فرهنگی و بیشتر در نواحی شرق گیلان مانند دیلمان، املش و روستاهای آن برگزار شد و کم کم نام خود را در تمام گیلان و ایران بر سر زبان ها انداخت و با آشنایی هر چه بیشتر مردم با این جشن و تاکید کارشناسان بر اهمیت ثبت و نگهداری از این رسوم مهم و تاریخی سرانجام در خرداد ۹۶ به عنوان یک میراث فرهنگی به ثبت رسید و رسمیت یافت.

جشنی بر مبنای تقویم خورشیدی

در پژوهش‌های محقق فقید حوزه فرهنگ ایرانی، زنده‌یاد عبدالرحمان عمادی، آمده است: «نوروز بَل در حقیقت جشنی است مربوط به تقویم خورشیدی مردم بسیار قدیم از عهد کاسیان، پیش از عهد هخامنشیان، پیش از مادها و بر مبنای علمی است. مبنای علمی‌‌اش هم از خورشید شروع می‌شود. ماهی که این کار را می‌‌کنند، ماه مرداد است که در زردتشتی امرداد خوانده می‌شود و ماه شیر و خورشید است.

یعنی برجی که خانه اختصاصی خورشید است. از 7 ستاره نجوم قدیم، یک ستاره که خداوند و فرمانروای روز بود خورشید است. خانه‌ نجومی خورشید در نجوم قدیم Sunday است که می‌شود روز یکشنبه. ماه مرداد هم ماه شیر و خورشید است. در این تقویم، اول نوروز ما بر مبنای تقویم خورشیدی، از خورشید شروع می‌شود و درست هم هست، چون تقویم در تمام اقوام متمدن و شهرنشین و دهقان از خورشید است.»

 تقویم گیلکی یا دیلمی ۱۲ ماه دارد. این ماه‌ها به ترتیب شامل نوروز ما، کورچ ما، اریه ما، تیر ما، موردال ما، شریر ما، امیر ما، اول ما، سیا ما، دیا ما، ورفن ما، اسفندار ما هستند. جشن نوروز بل در آخرین روز از ماه اسفندار ما و در آستانه سال و ماه جدید برگزار می‌شود.

در ادامه تاریخ مشخص هر یک از ماه‌های تقویم دیلمی را با تقویم شمسی مقایسه می‌کنیم.