چگونه ۱۴۳ سال قبل، سمرقند و بخارای ایران به روسیه ضمیمه شد؟

به گزارش تین نیوز به نقل از خبرآنلاین، سی شهریور سالروز انعقاد قراردادی با عنوان «آخال» است که ۱۴۳ سال قبل، با تحمیل آن از سوی روسیه بر ایران، بخش هایی از شهرهای شمال شرق کشور در دوره قاجاریه از وطن جدا شد.

قاجارها که از زمان تاسیس، مانند دوران پیش از حکمرانی خود، زیست سیاسی قبیلگی داشتند، تا سال ها ارتش منظمی در اختیار نداشتند و در زمینه مدیریت سایر مسائل از قبیل اقتصاد، فرهنگ و سیاست نیز نتوانستند بر ساختارهای سنتی در برابر تغییرات جامعه مدرن غلبه کنند. در نتیجه تصویر واقع بینانه ای از سیاست خارجی پیدا نکردند.   

این مسائل از یک سو نفوذ کشوری همچون روسیه را برجسته می کرد تا پادشاهان قاجار نیز که دو شکست سهمگین از روس ها را به چشم دیده بودند، از موضعی پایین تر نسبت به تحولات بین المللی عمل کنند و نتوانند مقابل این ابر قدرت در برابر آنچه منافع ملی نامیده می شود، مقاومت کنند. از این رو به طور مشخص ضعف نیروی نظامی و نبود یک ارتش منظم یکی از مهمترین دلایل انعقاد پیمان «آخال» نیز شد.

شرایط سیاسی و اقتصادی پیش از آخال

امپراتوری روسیه حتی پس از انعقاد قرارداد ترکمنچای و گلستان، به بهانه های مختلف اقدام به تصرف و حمله به مناطق مرزی با ایران از جمله سمرقند، تاشکند، آرال، بخارا و خوارزم می کرد. ایران نیز به دلیل ضعف نظامی و عدم وجود استحکامات دفاعی در مرزهای خود، عموما توان مقابله با این تهاجمات را نداشت و یا در صورت ایستادگی، شکست می خورد. از سوی دیگر توجه سیاسی ایران در آن دوره معطوف به جنوب کشور و انگلیس ها شد و مجموعه بی تدبیری هایی که ناشی از عدم رویکرد همه جانبه به سیاست خارجی و شناخت بازیگران آن زمان می شد، هم شهر هرات را با فشار انگلیسی ها از وطن جدا کرد و هم قرارداد آخال به جدایی شهرهای شمال شرق کشور انجامید.

این در حالی بود که پس از شکست ۱۸۶۰ ایران قاجاری و نیز با گسترش حضور بریتانیا در مصر، در سال های ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۱، امپراتوری روسیه اشغال خاک ایران در بخش شمالی فلات ایران را در پیش گرفت. روسیه به نحوی مرزها را در معاهده آخال ترسیم کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین نواحی آن منطقه به کشور خود، خطر بسیار بزرگی برای صنعت و کشاورزی خراسان ایران نیز به وجود می آورد و به مرور منطقه خراسان را از وجود منابع طبیعی محروم کرد. چه آنکه تا پیش از آن به دلیل وجود کوهستان ها و چشمه های سرشار در منطقه خراسان، زیست اقتصادی این منطقه بسیار پر رونق بود اما بعد از قرارداد آخال، تعادل اقتصاد این منطقه نیز تغییر کرد.

ناصرالدین شاه که در این برهه از زمان، تمام تمرکزش بر حل منازعات با انگلیس در مرزهای جنوب شرقی ایران بود. در چنین شرایطی روسیه به بهانه اینکه ترکمن ها در شمال شرق، شرایط را برای تجارت سخت کردند و امکان داد و ستد فراهم نیست، اقدام به تصرف این منطقه کردند.

تفاوت قرارداد آخال با ترکمنچای و گلستان

پیمان آخال به ظاهر تفاوت های زیادی با قراردادهای ترکمنچای و گلستان داشت؛ ولی از یک منظر نمونه به مراتب بدتری از آن دو بود. دو قرارداد ترکمنچای و گلستان در شرایطی به پادشاهان قاجار تحمیل شد که نظامیان ایران در مقابل ارتش روسیه شکست خوردند و توانایی مقابله دوباره با این کشور را نداشتند. ولی در پیمان آخال، هیچ گونه برخورد نظامی میان ایران و روسیه اتفاق نیفتاده بود و فشار نظامی از سوی روس ها به ایران وارد نشده بود.

در نهایت به واسطه ضعف ساختار دفاعی و مدیریتی حکومت قاجار و شخص ناصرالدین شاه، این پیمان که دارای چهار محور بود با امضای مؤتمن الملک (وزیر خارجه ایران) و ایوان زینوویف (فرستاده روسیه)   در ۲۳ آذر سال ۱۲۶۰ ه. ش. به صورت رسمی به اجرا درآمد. نکته قابل تأمل در خصوص این معاهده این است که روسها به بهانه برقراری امنیت در منطقه ترکمن ها و آخال، شاه قاجار را راضی به انعقاد قرارداد کردند. 

محورهای مهم قرارداد آخال

محورهای این قرارداد در دو بخش تعریف می شود:  بخش نخست آن به مسأله تعیین مرزها و علامت گذاری آنان مربوط می شود. این قسمت از قرارداد، به خودی خود بخش قابل توجهی از سرزمین هایی را که به ایران تعلق داشت برای همیشه از وطن جدا کرد. در ادامه نیز روس ها برای ضربه زدن به ترکمن ها، مرز را طوری ترسیم کردند که قبایل و طوایف ترکمن از هم گسیخته شدند و بخشی تحت حاکمیت ایران و بخش دیگر نیز در مرزهای روسیه آن زمان قرار گرفتند.

روسیه طوری مرزها را در معاهده آخال ترسیم کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین نواحی جغرافیایی و طبیعی آن منطقه به کشور خود، خطر بسیار بزرگی برای صنعت و کشاورزی خراسان ایران نیز به وجود می آورد. بر این اساس، روسیه کوه های مرتفع را در مرزهای خود قرار داده بود و به این ترتیب آب و چشمه های حاصله از این کوه ها نیز متعلق به روسیه بود. چنین ترسیمی این امکان را به روسیه می داد که در هر زمانی، مانع از انتقال آب به ایران شود. علاوه بر این ها، دولت ایران نیز متعهد شده بود در مسیر آب نه روستای جدیدی دایر کند و نه بیش از حد مجاز کشاورزی تعیین شده آب مصرف کند. در واقع ناصرالدین شاه یکی از بهترین نواحی طبیعی و ژئوپلیتیکی که می توانست آب کشاورزی خراسان را فراهم آورد و یک منطقه اقتصادی، صنعتی و کشاورزی پیشرفته ایجاد کند را بدون هیچ مانعی به روسیه تقدیم کرد.

بخش فیروزه ای «پیمان آخال»

اما موضوعی که حتی پس از پیمان آخال همچنان مناقشه برانگیز بود، روستای فیروزه در مرز ایران بود. روستای فیروزه امروز درست چسبیده به مرز و درون کشور ترکمنستان امروزی است و به منطقه ای ییلاقی و تفریحی تبدیل شده است و حتی اقامتگاه تابستانی رئیس جمهور ترکمنستان در آنجا قرار دارد و فاصله کمی با پایتخت این کشور دارد. روس ها هم از علاقه ایران به فیروزه اطلاع داشتند و حتی در عهدنامه های بعد از آخال، بندهایی درباره بازگرداندن فیروزه به ایران گنجانده بودند؛ اما تا اواخر پهلوی اول از آن طفره رفتند و درنهایت طی پیمانی، ایران از زیر بار ادعای مالکیت فیروزه شانه خالی کرد.

روس ها پس از آخال نیز همچنان به ادعاها و تنش های مرزی ادامه می دادند که فیروزه غم انگیزترین آنها بود. سودای تسلط بر دو سوی دریای خزر و رخدادهای سیاسی در اروپا از جمله کنگره برلین که موجب شده بود روس ها از تصرف سرزمین های جدید در آن منطقه ناامید شوند و همچنین، رقابت با رقیب آسیایی شان، بریتانیا که درگیر شورش در مستعمراتش بود و توان مقابله با پیشروی روس ها را نداشت. چه آنکه ضعف سلسله قاجاریان، تزارها را بیش از پیش برای دستیابی به سرزمین های شمال شرق ایران مصمم کرده بود.

به عبارت دیگر ضعف سیاسی حکومت، نفوذ ایران را در آن منطقه دشوار کرده بود؛ به شکلی که خوانین مرو و آخال و بخارا و دیگر نقاط ترکمن تا زمان فتحعلی شاه از دولت ایران اطاعت می کردند و قاجاریان حاکم صوری منطقه بودند، اما پس از شکست های ایران از روسیه، خوانین این مناطق با بی اعتنایی به ایران ضعیف شده، خودشان را مستقل می دانستند. این استقلال به حدی رسید که حتی در چند نبرد به ویژه در نبرد مرو نیز قشون قاجار را شکست دادند و حکومت مرکزی نتوانست از شورش ها جلوگیری کند.

اما روس ها با یک ترفند سیاسی توانستند در پیمان آخال، فیروزه را نیز تصاحب کنند. در یکی از بندهای این قرارداد، به روشنی مسیری که از شمال فیروزه می گذشت و جاده عشق آباد به فیروزه را قطع می کرد، مرز دو کشور تعیین شد؛ اما زیرکی روس ها در بندهای بعدی این قرارداد، خود را نشان داد.  آنها ادعا کردند چون منبع آب رود فیروزه و دیگر رودهای منطقه در ایران است، حکومت قاجار نباید روستاها و حتی زمین های کشاورزی اطراف رود را گسترش دهد. حتی شش روز پس از آخال نیز روس ها قراردادی دیگر به صورت محرمانه با ایران منعقد کردند که در آن نحوه و میزان استفاده از آب هایی را که از ایران سرچشمه می گرفت و به مرز آنها می رفت، مشخص می کرد.

میر رشیدخان شجاع الدوله معروف به رشیدخان 

ماجرای مقاومت رشید خان قوچانی 

اما در این میان برخی خوانین وطن پرست در برابر این پیمان بی تفاوت نبودند و در برابر حکومت مرکزی مقاومت کردند. چندین بار از طرف حکومت مرکزی ایران به حکومت محلی میر رشیدخان شجاع الدوله (سردار کل یا ایلخان کل اتحادیه ایله ای کُرمانج شمال خراسان) دستور تحویل فیروزه به روس ها داده شده بود. اما رشیدخان هر بار به بهانه های مختلف زیر این بار این پیمان نرفته بود و نمی خواست که قسمتی از سرزمین کُردهای شمال خراسان را به بیگانگان واگذار کند. اما بالاخره ناصرالدین شاه فرستاده مخصوص خود محمد صادق خان امین نظام را از مرکز اعزام کرد و مؤکداً به میر رشیدخان شجاع الدوله دستور داد که فیروزه را تحویل دهد. چون شهر فیروزه در حوزه حکومت محلی رشیدخان شجاع الدودله قرار داشت او عازم محل می شود. کاروان او از شهر قوچان به سوی فاروج راه افتاد اما در میانه راه اسب او به پشت برمی گردد و او زخمی می شود. در ادامه معالجات مؤثر واقع نمی شوند و روز دیگر در سن حدودأ هشتاد سالگی فوت می کند.

رشیدخان حاکم قوچان در روز یکشنبه ۳۰ مهر ۱۲۷۲ درگذشت و جنازه او به مشهد منتقل و در بارگاه امام رضا(ع) در مقبره خانوادگی زعفرانلو در کنار برادرش دفن می شود. در روز جمعه ۲۶ آبان ۱۲۷۲ در قوچان زلزله ای مهیب رخ می دهد. تعداد زیادی از مردم در جریان این زلزله کشته می شوند. فاصله فوت رشیدخان تا وقوع زلزله فقط ۲۷ روز بوده است. بدین ترتیب دو حادثه نزدیک به هم سوگواری مردم قوچان را دو چندان می کند. شعر و موسیقی اولیه «وای وای رشیدخان» به زبان کردی کرمانجی در همان دوره سروده و اجرا شد که این قطعه، نشان دهنده تألم و تأثر مردم منطقه از فوت رشیدخان و از دست دادن خاک وطن و بعد هم حادثه زلزله ناگوار قوچان بوده است.