◄ بندر شهید رجایی؛ قلب تپنده اقتصاد دریایی ایران

بندر شهید رجایی یا منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی بندری تجاری صنعتی در فاصله 23 کیلومتری غرب  شهرستان بندر عباس مرکز استان هرمزگان است. بندر شهید رجایی (که گاهی به اشتباه "بندر رجایی شهر" نامیده می شود) بزرگ ترین بندر تجاری ایران و و یکی از اصلی ترین مراکز درآمدزایی برای اقتصاد غیرنفتی ایران در منطقه خلیج فارس است. 

این بندر با موقعیت ممتاز جغرافیایی و بهره­ مندی از تجهیزات و امکانات پیشرفته ، از جایگاه ویژه ­ای در عرصه­ تجارت جهانی برخوردار است و به عنوان یکی از مهم­ترین و پیشرفته­ترین بنادر جمهوری اسلامی ایران و یکی از دروازه ­های مهم اقتصادی منطقه­ خاورمیانه شناخته می­ شود .

بندری برای اتصال شمال به جنوب 

منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی با داشتن روابط دریایی و مبادله کالا با 80 بندر معروف بین المللی و 21 خط کشتیرانی لاینر، حدود 53 درصد از تجارت دریایی ایران را پشتیبانی می کند. 
این مجتمع عظیم بندری که در نقطه مرکزی نوار ساحلی جنوب کشور و در استان هرمزگان با بیش از 2 هزار و 300 کیلومتر مرز دریایی واقع شده است و به واسطه قرار داشتن در جوار صنایع بزرگ این استان و استان های تولیدی کشور و همچنین برخورداری از زیر ساخت های مناسب شقوق مختلف حمل ونقل و اتصال به شبکه بین المللی راه آهن، هوایی و جاده تاریخی ابریشم، بیشترین نقش در صنعت حمل ونقل را ایفا کرده و با بیش از 80 بندر معروف جهان از طریق 35 خط برتر کانتینری دنیا تبادل کالا و مراوده بازرگانی دارد. 
الحاق 2400 هکتار از اراضی واقع در شمال بندر شهید رجایی و ارتقای مساحت بندر به 4800 هکتار و فراهم شدن امکان ایجاد یک شهر لجستیک بندری برای بسط و توسعه صادرات مجدد و ارائه خدمات ارزش افزوده از مهم ترین اقدامات در حال انجام برای پیوستن این بندر به جمع بنادر نسل سوم جهان بوده و با اجرای آن در آینده ای نزدیک، منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، ارزشمندترین و مؤثرترین نقش را در شکوفایی اقتصادملی و توزیع کالا در منطقه ایفا خواهد کرد. 
همچنین مجتمع بندری شهید رجایی با برخورداری از موقعیت منحصربه فرد جغرافیایی در نزدیک ترین نقطه به تنگه هرمز و دهانه ورودی خلیج فارس به دلیل فاصله کوتاه از مسیر اصلی تردد بین قاره ای کشتی ها و با قرارگرفتن در محل تلاقی کریدور ترانزیتی شمال - جنوب، مهم ترین دروازه واردات و صادرات جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. این کریدور اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر و سپس از طریق روسیه به سن پترزبورگ و شمال اروپا متصل می کند.

در سال 1362 به افتخار شهید محمدعلی رجایی (رئیس جمهور دوم جمهوری اسلامی ایران که در سال 1360 ترور شد)، به نام بندر شهید رجایی تغییر نام پیدا کرد.پیش از انقلاب، این مجموعه را «مجتمع بندری بندرعباس» می نامیدند.

طرح و احداث مجتمع بندری شهبندر در مرکز استان هرمزگان از مصوبات شورای عالی اقتصاد در سال های پایانی دهه  40 بود. زمانی که شاه درصدد برآمد، در کنار احداث نیروگاه برق، کارخانه فولاد و خطوط ریلی، بندری نیز در غرب شهرستان بندرعباس و جنب روستای خونسرخ و جمال احمد احداث کند.

این مصوبه در سال 49 با قراردادی با یک کنسرسیوم ایتالیایی به نام ایتالکو آغاز شد. از سال 1353 عملیات احداث آن کلید خورد، ولی پس از انقلاب اسلامی و بخاطر بمباران بندر شاهپور (بندر امام خمینی) توسط نیروهای عراقی، ایران بر ساخت این بندر به کنسرسیوم ایتالکو تأکید ویژه ای داشت. 

محمدعلی رجایی، در دومین سفر استانی خود در دی ماه 1359خواهان تداوم احداث این بندر شد و از مدیران کنسرسیوم ایتالکو خواست از مجموع متعلقات طرح مجتمع بندری تنها به یک سوم آن اکتفا کنند. این بندر در آن زمان ضمایم دیگری نیز از جمله، بزرگراه شش باندی، فرودگاه، پنج هزار خانه سازمانی، بیمارستان، رستوران نیروگاه برق و حتی ترن برقی در خود جای داد که به مجتمع بندری معروف شد.

اگرچه بخشی از این ضمایم بعدها در توسعه این بندر تکمیل شد اما هیچ گاه مجتمع بندری شهید رجایی به معنای واقعی کلمه، جامعیت پیدا نکرد.

ویژگی های مهم بندر شهید رجایی

ظرفیت تخلیه و بارگیری: این بندر با بیش از2400 هکتار وسعت (محدوده عملیاتی و پس کرانه)، ظرفیت بیش از 88 میلیون تُن کالا در سال (حدود 55% واردات و صادرات غیرنفتی ایران و 70% واردات و صادرات کانتینری) دارد

اسکله ها: این بندر دارای چندین اسکله عظیم کانتینری، کالای عمومی، مواد فله ای، فرآورده های نفتی و سایر کالاهاست.

بندر شهید رجایی با برخورداری از 18 دستگاه جرثقیل دروازه ای (گنتری کرین)، و حدود 40 پست اسکله و با در اختیار داشتن بزرگ ترین و پیشرفته ترین پایانه های کانتینری کشور، توانایی پهلو دهی انواع کشتی های اقیانوس پیما را داراست.

تا پیش از شروع تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه این بندر (سال 2011 (میلادی)، 30 خط کشتیرانی جهان، اقدام به تخلیه کالاهای خود در این بندر می نمودند.

موقعیت راهبردی: به دلیل مجاورت با تنگه هرمز، این بندر نقش فوق العاده مهمی در تجارت بین المللی ایران دارد.

ارتباطات زمینی: بندر شهید رجایی به خطوط ریلی سراسری، جاده های اصلی کشور و همچنین فرودگاه بندرعباس متصل است.

همان طور که گفته شد، بندر شهید رجایی یکی از مهم ترین مبادی ورودی کالای اساسی کشور محسوب می شود که دارای 18 باب انبار مسقف به مساحت 130 هزار متر مربع با ظرفیت بیش از 350 هزار تُن، تعداد 6 پست اسکله ویژه کالای اساسی، ظرفیت100 هزار تُن انواع کالاهای اساسی فله خشک، 90 هزار متر مربع محوطه بارانداز و همچنین تعداد سه پایانه نگهداری فرآورده های روغن خوراکی به ظرفیت 370 هزار تُن است.

سهم 53 درصدی در تجارت ایران

نگاهی به داده های سازمان بنادر و دریانوردی کشور نشان می دهد بندر شهید رجایی در سال های 1402 و 1403 سهم 53 درصدی از تخلیه و بارگیری بار در بنادر کشور را برعهده داشته است. براساس گزارش سازمان بنادر و دریانوردی ایران، در سال 1402 تجارت دریایی ایران توسط 23 بندر انجام شده که بندر شهید رجایی با سهم 53 درصدی از 157 میلیون تن تخلیه و بارگیری بار، در رتبه اول قرار داشته است.

بندر امام خمینی (ره) با سهم 30 درصدی دوم بوده و بندر بوشهر با 3.1 درصدی، در رتبه سوم قرار دارد. بندر امیرآباد با سهم 3 درصدی، چابهار با 2.6 درصد، بندر لنگه با 2.2 درصد، خرمشهر با 1.8 درصد، انزلی و شهید باهنر هر کدام با 1.2 درصد، در رتبه های چهارم تا نهم جای گرفته اند. مابقی بنادر هرکدام سهم زیر یک درصدی در تجارت ایران داشته و مجموع 14 بندر انتهایی از تجارت ایران زیر 2 درصد است.

به عبارتی، در حالی که دو بندر اول (شهید رجایی و بندر امام) سهم 85 درصدی از تجارت ایران دارند، مابقی سهم چندانی از تجارت کشورمان ندارند. در سال های اخیر با اهمیت یافتن تجارت ایران با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و روسیه، بنادر شمال نیز فعالیت هایی را شروع کرده اند که گفته می شود هنوز ظرفیت های بالقوه آن ها فعال نشده و بسیار جای کار و سرمایه گذاری دارند.
اما آمار دیگری نیز مربوط به تعداد تخلیه و بارگیری کانتینرهاست. براساس داده های سازمان بنادر و دریانوردی کشور، در سال 1402 از 2 میلیون و 593 هزار تخلیه و بارگیری کانتینری در کشور، 82 درصد از آن مربوط به بندر شهید رجایی بوده است. بندر لنگه با 6.6 درصد، بندر امام خمینی و چابهار هر کدام با 2.6 درصد، بوشهر با 2.2 درصد و جاسک و بندر خرمشهر با 1.3 و 1 درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.

سهم 80 درصدی در برخی کالاها

داده های سازمان بنادر و دریانوردی کشور جزئیات مهم تری نیز دارد. یکی از این داده ها، مربوط به عناوین کالاهای جابه جا شده در بنادر است. براساس این داده ها، در سال 1402 از مجموع 158 میلیون تن کالای بارگیری و تخلیه شده در بنادر ایران، 53 درصد از آن مربوط به بندر شهید رجایی بوده است.

طبق جدول این گزارش، سهم این بندر در کالاهای کانتینری کشور بیش از 88 درصد است. در کالاهای فلزی این مقدار 82 درصد، در بخش ساختمانی و معدنی بیش از 60 درصد، و در بخش فرآورده های نفتی 54 درصد از کل واردات و صادرات فرآورده ها از این بندر انجام می شود. در بخش کود و مواد شیمیایی سهم بندر شهید رجایی نزدیک به 22 درصد، در بخش خرده بار و متفرقه 15 درصد و در سایر بخش ها همچون ماشین آلات، وسایل نقلیه و قطعات یدکی، کالاهای اساسی و منسوجات چرم و پوشاک این مقدار زیر 10 درصد است.

با تحریم شرکت تایدواتر خاورمیانه در تاریخ 2 تیر 1390 (23 ژوئن2011) که مسئول بارگیری و ترانزیت کالا در این بندر بود، این بندر عملاً از جرگه بنادر فعال در زمینه واردات کالا به ایران، خارج شده بود. با کنار گذاشتن این شرکت از فعالیت های این بندر، زمنیه تبادل کالا در این بندر از کشورهای خارجی به ایران، از ابتدای مرداد 1393 از سر گرفته شد.

حوالی ظهر روز شنبه 6 اردیبهشت 1404، انفجاری شدید در محدوده بندر شهید رجایی واقع در بندرعباس رخ داد. این انفجار باعث تخریب ساختمان ها و تأسیسات صنعتی در مناطق غربی شهر بندرعباس شدو تعداد زیادی مصدوم و کشته به جا گذاشت.