موریس ندسون ۷۰ سال پیش چه گزارشی درباره اقتصاد ایران نوشت؟
تین نیوز | برنامه ریزی یا آن چه آن روزها « نقشه» خوانده می شد چگونه به اقتصاد ایران راه یافت؟ تاریخچه برنامه ریزی در ایران چگونه شکل گرفت؟
یازدهم فروردین 1316 هیات وزیران بنا به پیشنهاد اداره کل تجارت، تاسیس شورای اقتصادی را تصویب کرد و از وظایف مهم آن «طرح نقشههای اقتصادی و ارائه طریق در اجرا» را تعیین کرد همچنین از آن جایی که در آن زمان سازمان مستقل برنامهریزی نبود، وظیفة تهیه برنامه را هم بر عهده این شورا گذاشت و دبیرخانه آن هم به جای آنکه در سازمان برنامهریزی کشور باشد در خود شورا دائر شد.
شورایی که اعضا آن را رئیس الوزرا، وزیر مالیه، رئیس کل فلاحت،رئیس کل صناعت،رئیس کل تجارت،رئیس هیات نظارت بر شرکتها،رئیس بانک ملی ایران،رئیس بانک فلاحتی و سه نفر عضو دیگر از اشخاص صلاحیتدار تشکیل می دادند. پس از تصویب تشکیل شورای اقتصاد «ابوالحسن ابتهاج» به عنوان نخستین دبیر این شورا انتخاب شد، کسی که بسیاری از او به عنوان بنیانگذار برنامه ریزی در ایران یاد می کنند؛ واژه ای که در آن دوران « نقشه» گفته می شد.
او در خاطرات خود مینویسد: «من از سالها پیش... تاکید میکردم که تا زمانی که برای کارهایمان نقشهای نداشته باشیم وضع مملکت درست نخواهد شد.» نخستین جلسه شورای اقتصاد در دوم اردیبهشت 1316 تشکیل شد و یکی از نکات مهم مطرح در این جلسه ضرورت داشتن برنامه و برنامهریزی در کشور بود. ابتهاج در کتاب خاطرات خود درباره آن جلسه می نویسد:« آن روز در جلسه شورای اقتصادی گفتم: از آقای وزیر مالیه بپرسید آیا اطلاع دارند که یک تعهد بیست و سه میلیون مارکی کردهاند؟... آیا میتوانیم این تعهدات را انجام دهیم یا نه؟ آیا اصولاً انجام این کارها لازم است؟ آیا کاری
ضروریتر از این کار داریم یا نه؟ حوایج مملکت چیست؟ کدام یک از حوایج فوریتر و ضروریتری است...»
او در ادامه می نویسد:« همه بنشینید و ببینید در طی پنج سال یا هفت سال، یا ده سال، یا بیشتر کدام یکی از این کارها را می توانیم انجام بدهیم. چقدر پول داریم، انجام این کارها چقدر پول لازم دارد و بالاخره حاضر هستیم کسری پول را از منابع دیگر من جمله با قرض از خارجه، تهیه کنیم؟اینکه میگویم باید نقشه داشته باشیم به این جهت است که اگر پول تهیه کردیم روی برنامه صحیح و مطالعه شده خرج بشود.»
البته این صحبت های ابتهاج در همان اولین جلسه شورای اقتصادی دیگران را به داشتن برنامه و نقشه راه قانع نکرد ولی ادامه این اصرارها در نهایت در جلسه دهم شوار ( اول تیر 1316) به بار نشست و برخی از اعضا دیگر نیز برای داشتن برنامه در کشور اعلام حمایت کردند. اگرچه که همچنان برخی از اعضا مخالف بودند. از جمله «محمود بدر» کفیل وزیر مالیه، ابتهاج در خاطرات خود به نقل ازاو در جلسه شورا می نویسد:« شما ایران و ایرانی را نمیشناسید ولی من میشناسم، اصلا برنامه بلند مدت یعنی چه؟من اعتقاد دارم در ایران باید روزمرهگری کرد. من فکر فردا را هم نمیتوانم بکنم آن وقت شما
میخواهید نقشه تهیه کنید که پنج سال دیگر چکار بکنید.»
البته مخالفت هایی از این دست در شورا اگرچه کار را کمی به تاخیر انداخت ولی راه به جایی نبرد و در نهایت شورای اقتصادی در تاریخ ششم مهرماه 1316 تصویب کرد که کمیسیونی دائمی برای تهیه برنامه افزایش ظرفیت تولیدی کشور تشکیل شود.کمیسیونی که 20 جلسه تشکیل داد و به تهیه برنامههایی مانند برنامه هفت ساله کشاورزی اقدام کرد ولی در نهایت باتوجه به منحل شدن کمیسیون به دلایل نامعلوم، تصمیمات آن هم راه به جایی نبرد. براساس اسناد تاریخی آخرین جلسه این کمیسیون در یازدهم مهرماه سال 1317 تشکیل شد و بعد از آن دیگر به کار خود ادامه نداد.
یک سال و یک ماه بعد از آخرین جلسه کمیسیون دائمی برنامه ریزی در آبان 1318 ابتهاج در نامهای به نخستوزیر وقت، شرح بلندبالایی درباره چالش های ناشی از نداشتن برنامه، نبودن مرکزیت در کارها، فقدان سیاست ارزی و پولی، لزوم تمرکز کارهای اقتصادی و سرانجام لزوم تهیه نقشه اقتصادی نوشت اما این نامه نیز باتوجه به تحولات عمده آن در زمان، جنگ جهانی و عزل رضا شاه و جایگزینی محمد رضا شاه حاصلی جز « هیچ» نداشت. تا اینکه در 12 مرداد 1323 مجددا شورای عالی اقتصاد مطابق الگوی سال 1316 برپا شد و ریاست آن را نخست وزیر برعهداه گرفت. طبق ماده 9 اساسنامه وظیفه اصلی این شورا:« تهیه
برنامه اقتصادی به منظورهای از این دست تعیین شد: «تثبیت نرخها، تثبیت ارزش پول، تشویق و تکثیر تولید محصولات کشاورزی و صنعتی، مطالعات کامل در کشاورزی و آبیاری کشور از روی اصولی فنی و تهیه نقشههای سودمند، بررسی جریان امور مالی و فنی کارخانجات و بنگاههای بازرگانی دولتی، تقویت و تکثیر نفوس و ازیاد نیروی کار و تربیت اقتصادی افراد،اصلاح وضع عمومی تجارت داخلی و خارجی، تکمیل وسائل باربری داخلی و خارجی و تنظیم امور راه و ارتباطات، وفق دادن اقدامات اقتصادی وزارتخانهها و بانکها و سایر موسسات دولتی»
در هفتم بهمن 1324 نخستوزیر جدید (قوامالسلطنه) مأمور تشکیل دولت شد. در این کابینه رئیسالوزرا و وزیر مالیه راجع به پیشنهادهای ابتهاج درباره برنامه نظر مساعد داشتند. در دهم فروردین سال 1325 جلسه شورای عالی اقتصادی به ریاست نخست وزیر تشکیل شد. نخستوزیر با الهام از نظریات ابتهاج طی نطقی دستورداد تا:« شورای عالی اقتصاد براساس دو اصل: 1- بالا بردن واحد سطح زندگانی چه از لحاظ فراهم آوردن وسایل ازدیاد تولید و چه ازدیاد مصرف 2- تعدیل در توزیع ثروت تولیدی... نقشههای اساسی طرح و پیشنهاد کند.» قوام همچنین در نطق خود رئویس برنامهها را نیز مشخص کرد.
پس از این نطق قوام در فروردین 1325 با مصوبه شورای عالی اقتصاد «هیات نقشه اصلاحی و عمرانی کشور» ایجاد شد که از نظر سازمانی تابع وزارت دارایی بود و مامور شده بود تا با بررسی شرایط موجود کشور برنامه ای پیشنهاد دهد. آن ها گزارش خود را در پایان خرداد 1325، با عنوان برنامههای هفت ساله عمرانی و اصلاحی کشور، تقدیم نخست وزیر کردند.این گزارش در واقع نخستین پیشنویس لایحهای است که دو سال بعد در چهاردهم اردیبهشت 1327 باعنوان برنامه هفت ساله عمرانی کشور تقدیم مجلس شد.
هیات نقشه اصلاحی و عمرانی کشور برنامه هایی را برای 11 وزارتخانه، 5 اداره کل، سه بانک و دو بنگاه دولتی تنظیم کرده بود همچنین پیشنهاد داده بود برای تهیه برنامه قطعی قابل اجرا کمیسیونی مرکب از اعضای هیات و چند نفر شخص مطلع از طرف نخستوزیر مامور تطبیق رقم کل برنامهها با توانایی مالی کشور شوند و اگر استطاعت کشور برای اجرای تمام برنامهها کافی نباشد، راههای تامین کسری را به دولت پیشنهاد دهند یا هر یک از اقدامات ارائه شده در برنامهها را از لحاظ «درجه اهمیت و ضرورت» بررسی کنند و با توجه به توانایی مالی کشور برنامه نهایی را پیشنهاد دهند. نظر این هیات
برای اجرای برخی از برنامهها گرفتن وام از سازمانهای بینالمللی بود.
تشکیل هیات عالی برنامه
بعد از پیشنهاد هیات نقشه اصلاحی و عمرانی کشور برای تشکیل کمیسیونی برای نهایی کردن برنامه پیشنهاد شده در مردادماه هیاتی تحت عنوان « هیات عالی برنامه» با تصویب دولت تشکیل شد تا برنامه پیشنهادی را مطالعه، اصلاح و نهایی کنند.
نکته مهم و جالب در این هایت عالی حضور افراد بخش خصوصی است. در این هایت علاوه بر افراد و مقامات دولتی و بانکی دو نفر از بازرگانان،دو نفر از مطلعان در امور کشاورزی، دو نفر از مطلعان در امور فرهنگی و اجتماعی، دو نفر از مطلعان در امور بهداشتی و چهار نفر از مهندسان و مطلعان در امور صنایع و معادن و سه نفر از مطلعان در امور عمومی و انتظامی و ارتشی کشور نیز حضور داشتند.همچنین ریاست این هیات با نخستوزیر بود. این هیات مسئول آن بود تا با تعیین توانایی مالی کشور در مدت اجرای برنامه پیشنهاد و راهکارهایی برای تامین مالی برنامه ارائه دهد. راهکارهایی مانند دریافت مالیات،
قرض داخلی، جلب سرمایههای خارجی و دریافت وام خارجی.
اولین جلسه هیات عالی برنامه در پنجم شهریور 1325 به ریاست نخستوزیر شد. در همین جلسه اعضای هیات بین پنج کمیسیون بهداری، فرهنگ و دانشگاه، کمیسیون کشور، جنگ و خارجه، کمیسیون کشاورزی و پیشینه هنر و کمیسیون راه و پست و تلگراف، و کمیسیون دارایی، بازرگانی و شهرکتهای دولتی تقسیم شدند. پس از این اقدام برنامههای وزارتخانهها به تدریج به کمیسیون ارجاع میشد و جزییات آن ها مورد بازنگری قرار میگرفت. همچنین مبالغ هزینه با رعایت اصل الاهم فیالاهم جرح و تعدیل یا به قول برنامهریزان امروزی میان آن ها «اولویت» برقرار می شد. ابتهاج در خاطرات خود
نوشته است:« به ظاهر «جمع کل هزینههای وزارتخانهها از 64 هزار میلیون ریال تجاوز کرده ولی چون این رقم به کلی از قدرت و استطاعت کشور خارج است چنین تصور میرود که رقم کل به 15 هزار میلیون ریال تقلیل داده شود.»سرانجام «نقشه عمرانی» یا همان نخستین برنامه عمرانی کشور با در اولویت قرار دادن عملیات عمرانی و مولد ثروت بودن نهایی شد. برخی از اقداماتی که در این برنامه دیده شده بود شامل:«احداث سدها، اصلاح و توسعه کشاورزی، تکمیل کارخانههای فعلی و ایجاد کارخانههای جدید، اکتشاف و استخراج معادن و اصلاح و تکمیل وسایل ارتباطی مانند پست و تلگراف و راه
و راهآهن و بنادر و هواپیمایی و کارهای اجتماعی مانند عملیات اصلاحی در بهداشت عمومی و تعمیم فرهنگ و...» می شود.همچنین مدت اجرای این برنامه هفت سال بود و هزینه آن نیز 15 میلیارد ریال یا با نرخ دلار 5/32 ریال معادل 462 میلیون دلار تعیین شده بود.
تلاش برای گرفتن وام از بانک جهانی
البته با نهایی کردن برنامه یکی از نکاتی که هیات عالی مورد تاکید قرار داد عدم توانایی مالی کشور برای اجرای این برنامه باتوجه به بار مایل آن بود. برهمین اساس هیات پیشنهاد گرفتن وام از بانک های بین المللی را کرده بود و از همین رو در سوم آبان 1325 سفارت ایران در وانشگتن از جانب دولت ایران ماموریت یافت تا با بانک جهانی که چندماهی بیشتر از تشکیل آن نمی گذشت(چهارم تیرماه 1325 یا 25 ژوئن 1946) برای گرفتن وام 250 میلیون دلاری وارد مذاکره شود.
مذاکراتی که همزمان با سال های پایان جنگ جهانی شده بود و در این بین بانک جهانی رسیدگی به کشورهای آسیب دیده در جنگ مانند فرانسه، هلند و... را در اولویت قرار داده بود و توجهی به توسعه و امور عمرانی کشورها نداشت، بر همین اساس بانک جهانی پس از دریافت درخواست وام ایران اطلاع داد تا جزییاتی از اقدامات مورد نظر از سوی دولت پیشنهاد شود ولی در نهایت خبری از وام نشد.
البته نگرفتن وام از بانک جهانی باعث اجرایی شدن برنامه نشد زیرا در آستانه نوروز سال 1327 نخست وزیر در نطقی شروع برنامه را اعلام کرد. برنامه ای که به گفته سفیر وقت انگلستان در ایران « در واقع طرحی برای احیا کامل ایران» بود. او گفته بود:« در این برنامه چیزی از آبیاری تا دارلمجانین فراموش نشده.» اما مشکل اصلی و پایه ای این برنامه نبود اعتبارات لازم بود، برنامه ای که ناگزیر باید سبک، سنگین می شد زیرا برای اجرای آن به نظر دکتر فیروز توفیق در کتاب اصول برنامه ریزی بودجه ای معادل 14 سال کشور لازم بود.
در این زمان اگرچه که کشورهای انگلیس و آمریکا هر دو توسعه را برای کشور ایران و همسایگان شوروی که رواج کمونیسم را در دستور قرار داده بود ضرروی می دانستند اما در واقع به دلیل مشکلات مالی پس از جنگ جهانی آمادگی کمک به دولت ایران را نداشتند.
از گزارش «موریسن نودسن» تا گزارش «نفیسی»
با در خواست بانک جهانی برای ارائه گزارش و رد شدن پیشنهاد وام ایران از سوی بانک جهانی،دولت ضروری دید تا با کمک گرفتن از متخصصان تراز اول جهان برنامه تهیه شده پیشین را مورد بررسی، راستی آزمایی و بازنگری قرار تا بتواند باتوجه به شرایط مالی کشور آن را اجرایی کند. بر هیمن اساس افراخوانی داده شد و در نهایت پیشنهاد شرکت مهندسی مشاور آمریکایی « موریسن نودسن» مورد قبول واقع شد و در آذر 1325 قراردادی میان دولت و شرکت مذکور بسته شد که به موجب آن هیاتی مرکب از ده نفر مهندس آمریکایی شرایط کشور را برای اجرای برنامه مورد مطالعه قرار دهند و پیشنهادهای عملیاتی خود را
ارائه کنند.
گروه نخست کارشناسان شرکت به سرپرستی نایب رئیس آن و مسوول فعالیتهای خارجی در دی ماه 1325 به ایران آمدند. گروه 10 نفری به مدت چهار ماه در ایران ماند و به نقاط مختلف کشور سفر کرد و با استفاده از آمارها و اطلاعاتی که هیات عالی برنامه گردآوری کرده بود در مردادماه 1326 گزارش خود را با عنوان «برنامه توسعه و عمران ایران» به دولت ایران ارائه کرد. این گزارش به توسعه کشاورزی، احداث مراکز صنعتی مانند سیمان، نیشکر، چغندر و قند و زیر بناهای عمرانی همچون پل ها، راه ها و سدها تاکید ویژه دارد. همچنین در بخشی از این گزارش به«تهیه آمار کامل درباره منابع طبیعی» پرداخته شده
است و پیشنهاد شده تا نقشهبرداری تفصیلی از کلیه کشور،ثبت میزان بارش، جریان آب رودخانهها، مطالعه درباره آبهای تحتالارضی، ذخایر معادن و وضعیت خاکها صورت بگیرد و استفاده از گاز طبیعی و نفت جنوب به عنوان سوخت اصلی در کشور در اولویت باشد.
دراین گزارش آن ها با حذف تعدادی از طرح های مشخص شده در برنامه نهایی از سوی شورای عالی برنامه؛ جمع هزینه های برای اجرای 234 طرح را 250/1 میلیون دلار پیش بینی کردند. آن ها علاوه بر این دو برنامه 50 و250 میلیون دلاری نیز پیشنهاد کردند.
پس از دریافت گزارش شرکت موریسن نودسن، در آبان 1326 حسن مشرف نفیسی عضو علیالبدل هیات مدیره بانک جهانی از طرف نخستوزیر مأموریت یافت که با سمت وزیر مشاور و معاون نخستوزیر با کمک و مشورت هیات عالی برنامه و با توجه به گزارش شرکت موریسن نودسن برنامه نهایی قابل اجرا را تهیه کند. او گزارش خود را که برای 7 سال درنظر گرفته شده بود در دهم آذر 1326 به نخست وزیر ارائه داد. او در کتاب خود می نویسد:« در برنامههایی که بعضی از کشورهای اروپایی تنظیم کردهاند مدت را پنج سال قرار دادهاند ولی برای ما پنج سال کافی نیست زیرا کارهایی که آن دول در پنج سال میکنند ما به
واسطه نداشتن تجربه و وسائل نمیتوانیم زودتر از هفت سال انجام دهیم... بدین جهت مدت برنامه هفت سال قرار داده شده است.در نظر گرفته شده در پایان سال سوم تجدیدنظری در فصول مختلف برنامه بشود.»
نفیسی بودجه لازم برای اجرای برنامه اول را 21 میلیارد ریال محاسبه کرد و برای تامین آن راهکارهای مختلفی را پیشنهاد داد که مهم ترین آن درآمدهای نفتی بود. او در خاطرات خود می نویسد:«اصولا درآمد نفت چیزی نیست که بتوان به آن عنوان عایدی داد و آن را به مصارف جاری رسانید. این پولی که شرکت نفت به دولت ایران میدهد.بابت ثروتی است که روزبهروز از مقدارش کاسته میشود و موقعی خواهد رسید که یک قطره از آن برای استفاده نسلهای آینده باقی نخواهد ماند.این پول باید طوری مصرف شود که در عوض ثروتی که به تدریج زائل میشود ثروت دیگری جانشین آن شود.»
به اعتقاد کارشناسان اقتصادی گزارش نفیسی در عین سادگی یکی از بهترین و مهمترین اسناد تاریخ برنامهریزی در ایران محسوب می شود. در این سند، هدفهای برنامه به خوبی و روشنی بیان شده و ساز و کار اجرای برنامه مشخص است. نفیسی به تمرکززدایی اعتقاد ویژه داشت، در گزارش او 70 سال پیش نوشته شده: «اهالی ایران (باید) در تمام نقاط مملکت پراکنده باشند و نه اینکه در چند نقطه معدودی جمعیت زیاد متمرکز شود و سایر نقاط کشور به صحاری بلاسکنه تبدیل گردد.» با نهایی شدن گزارش نفیسی و ارائه آن به نخست وزیر در نهایت و بعد از حدود 10 سال کشمکش و سال های پر فراز و فرود برای تهیه برنامه
اول؛ در آستانه نوروز سال 1327 نخست وزیر در نطقی شروع برنامه اول عمرانی کشور را اعلام کرد.
منابع:
کتاب اصول برنامه ریزی نوشته دکتر توفیق
سایت تاریخ ایرانی
گزارش تجربه ایران در برنامه ریزی اقتصادی نوشته صادق جنان صفت روزنامه دنیای اقتصاد
کتاب گزارش نهایی شرکت بین المللی مهندسی موریسن نودسن مربوط به برنامه توسعه و عمران ایران
ماخذ شما درست و لابداز فیروز توفیق، استاد جامعه شناسی، است. امٌا کتاب اصول برنامه ریزی تالیف علیرضا آیت اللهی است.