نگاهی کامل به موقعیت تاریخی خلیج فارس

به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصادسرآمد، طبق آخرین برآوردها حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی را در خود جای داده است.

همچنین، خلیج فارس از نظر منابع طبیعی از غنی ترین پهنه های آبی جهان است. علاوه بر نفت و گاز، مروارید، فسفات، گوگرد، مرجان، انواع ماهی ها و میگو از جمله ثروت های خلیج فارس محسوب می شوند. یکی دیگر از ویژگی هایی که باید به آن اشاره کرد، آب های گرم خلیج فارس و جزایر آن است که صدف های رنگارنگی در آن یافت می شود و مرواریدهای زیبایی در قلب این صدف ها نهفته است. همه ساله بسیاری از این صدف ها به نقاط مختلفی از جهان صادر می شود. این ویژگی ها خلیج فارس را به یکی از مهم ترین و البته حساس ترین نقاط جهان تبدیل کرده که از نام تا منابع آن همواره محل بحث و مناقشه میان کشورهای منطقه و حتی سایر کشورهای جهان بوده است.

نگاهی به موقعیت تاریخی خلیج فارس

خلیج فارس (یا شاخاب پارس) آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. مساحت آن ۲۳۷,۴۷۳ کیلومتر مربع است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می آید. زمین شناسان معتقدند که در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت.

خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده است به طوری که تا اواخر دوره سوم زمین شناسی، بیشتر جلگه های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه های زاگرس، زیر آب بوده اند. خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد.

این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریا های آزاد مرتبط است. از بین کشور های همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس دارا است. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر آن در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است. طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض ترین بخش خلیج فارس ۲۹۰ کیلومتر است. عمیق ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب است.

آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است. در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی گراد می رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب های وارده می شود.

در زمستان دما تا سه درجه سانتی گراد هم گزارش شده است. در عین شوری زیاد آب خلیج فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملا شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشا همگی آن ها از کوه های زاگرس در ایران است.

نام تاریخی این خلیج، در زبان های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده است. همچنین در تمام سازمان های بین المللی نام رسمی این خلیج، «خلیج فارس» است. اما برخی از کشور های عربی آن را به نام جعلی خلیج ع.ر.ب.ی یا به سادگی «خلیج» می نامند. سازمان آب نگاری بین المللی از نام «خلیج ایران» برای این خلیج استفاده می کند. 

اسناد زیادی در مورد خلیج فارس وجود دارد؛ به اندازه ای که حتی صدها کتاب برای نمایش آن ها کافی نخواهد بود. این منطقه برای نیروهای استعماری سابق نقش حیاتی و ضروری داشته است، چراکه از این طریق سلاح هایشان را به منطقه می فروختند و در عوض منابع غنی از نفت و گاز این کشورها را می گرفتند که تهدیدی هم برای صلح جهانی بود.

تغییر این نام غیرمتمدنانه و غیرعلمی است و با بخشنامه سازمان ملل متحد، به عنوان بالاترین منبع قانونی جهان، در تضاد است. باید از هر نام دیگری برای خلیج فارس اجتناب شود، چراکه نام جغرافیایی استاندارد آبراه بین ایران و عربستان «خلیج فارس» است.

موقعیت استراتژیک خلیج فارس 

خلیج فارس از جنبه های گوناگون دارای ویژگی های متمایزی در مقایسه با دیگر مناطق آبی و خشکی های جهان است که به آن جایگاه و برجستگی های فوق العاده ای بخشیده است. خلیج فارس نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگانی از روزگاران باستان آغاز کرد. از هنگام گسترش رقابت های سیاسی استراتژیک قدرت های اروپایی، منطقه خلیج فارس به عنوان یک شاهراه بازرگانی مهم و حلقه ای پر اهمیت در زنجیره استراتژی آنان مورد توجه قرار گرفت.

 امروزه جایی در جهان وجود ندارد که تمامی توجهات را به یک نقطه و با علایقی یکدست متوجه کند و در حال حاضر برای سلامت اقتصادی و ثبات جهان، جایی به اهمیت خلیج فارس وجود ندارد. خلیج فارس با منابع طبیعی و معدنی فراوان خود دیگر نه تنها بخاطر ایفای نقش ارتباط دهندگی یک بزرگراه تجاری میان شرق و غرب جهان، بلکه به عنوان یکی از ۲ سر انتهایی در مبادلات اقتصادی جهان به شمار می آید.
ارزش فزاینده آن نیز باعث بروز برخی اختلافات و منازعات اقتصادی و به خصوص سیاسی شده است. منطقه ای نفت خیز که از مهمترین مناطق تامین نفت جهان محسوب می شود. خلیج فارس بیشترین خط ساحلی را با ایران دارد، یعنی از دهانه فاو گرفته تا تنگه هرمز جزو مناطق ساحلی ایران محسوب می شود.

همانطور که مورخان در کتاب های تاریخی نوشته اند، وسعت خلیج فارس به موصل و کرکوک می رسیده یعنی در آن زمان هنوز عراق شکل نگرفته و اصلا سرزمین خشکی به نام عراق وجود نداشت به گونه ای که در کتاب های تاریخی آمده است تا پیش از حمله اسکندر به ایران کشتی های تجاری و... در شوش لنگر می انداختند.

در خصوص نام خلیج فارس همچنان که اسناد تاریخی نشان می دهد و در منابع تاریخی هم موجود است، این منطقه از همان ابتدا و از گذشته با عنوان خلیج فارس مطرح بوده است. در حالی که امروزه برخی از کشورهای غربی و منطقه ای که حتی برخی از آنها سابقه تاسیس شان به ۶۰ سال هم نمی رسد، تلاش گسترده ای به کار می برند تا یک نام جعلی را که همان خلیج عربی و فاقد استنادات تاریخی و استدلال های منطقی است، برای خلیج فارس در محافل و  مجالس بین المللی به کار گیرند و تثبیت کنند.

سازمان ملل و دیگر رژیم های بین المللی و قراردادهای بین المللی از جمله حقوق دریاها نیز اعلام کرده که غیر از عنوان خلیج فارس نام دیگری را نمی شناسد. مهمترین موردی که باعث اهمیت فوق العاده خلیج فارس شده و حتی سبب دست اندازی و طمع ورزی قدرت های بزرگ نسبت به آن شده، وجود ذخایر طبیعی به خصوص نفت است به گونه ای که نام خلیج فارس مساوی با نفت شده است.

دنیا در حال حاضر برای تامین ۶۵ درصد نیازهای نفتی خود به خلیج فارس متکی است و این منطقه غیر از نفت، قریب ۳۰ درصد ذخائر گاز جهان را نیز در خود جای داده و مهم ترین موردی که باعث اهمیت فوق العاده خلیج فارس و حتی سبب دست اندازی و طمع ورزی قدرت های بزرگ به آن شده، وجود این ذخائر طبیعی است. افزون بر این، خلیج فارس همچنین یکی از مناطق مهم راهبردی دنیا محسوب می شود و یکی از دلایل اهمیت راهبردی آن وجود تنگه هرمز است. تنگه هرمز گذرگاهی هلالی شکل که خلیج فارس را به دریای عمان متصل می کند و در میان یازده تنگه دنیا، مهم ترین آنها محسوب می شود که برای قدرت های بزرگ، جایگاه اقتصادی و راهبردی زیادی دارد.

از دیگر موارد اهمیت خلیج فارس، بعد نظامی و راهبردی است. از نظر نظامی وجود پایگاه های متعدد دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که بیشتر متعلق به کشورهای آمریکا و انگلیس هستند و همچنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی بخصوص آمریکا در آب های خلیج فارس اهمیت نظامی و راهبردی این منطقه را نمایان می سازد. جنگ نفت کش ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد، یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی بویژه آمریکا در خلیج فارس شد.

موقعیت مهم خلیج فارس در تامین انرژی جهان 

افزایش مصرف انرژی در جهان، همزمان با افول ذخایر نفتی دیگر نقاط جهان روز به روز بر جایگاه خلیج فارس به عنوان اصلی ترین مرکز تأمین انرژی می افزاید. منطقه خلیج فارس با وجود حضور چشمگیر در بازارهای جهانی انرژی که ناشی از در اختیار داشتن ۶۲ درصد از منابع نفت و ۴۰ درصد از منابع گاز جهان است، هنوز به موقعیت متناسب با توان بالقوه خود دست نیافته و با وجود تلاش موجود برای کاهش وابستگی صنعت و اقتصاد جهانی به نفت، آمارها از افزایش تقاضای جهانی برای این حامل انرژی حکایت دارد.

در این میان، ایران با قرار گرفتن در میان ۲ حوزه سرشار از انرژی یعنی هارتلند خلیج فارس و دریای خزر به عنوان پلی میان این ۲ منطقه از جایگاه ویژه ای در مناسبات استراتژیک و ژئوپولیتیک انرژی، بویژه در منطقه خلیج فارس برخوردار است. موقعیت ممتاز استراتژیک تنگه هرمز، دهانه خلیج فارس و ذخیره گاه منابع بزرگ انرژی نفت و گاز از مهمترین جنبه های اهمیت خلیج فارس به شمار می رود.

برای دهه های متمادی کشورهای خلیج فارس به خاطر منابع عظیم نفت و گاز جزو مهمترین تأمین کنندگان انرژی در دنیا لحاظ شده اند. از اینرو، وجود ذخایر سرشار انرژی در منطقه خلیج فارس، امنیت جهانی بویژه در بُعد اقتصادی را به امنیت این منطقه پیوند زده است.

طبق آخرین برآوردها، حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب ذخیره گازطبیعی را در خود جای داده و چنین ذخایری این منطقه را به بزرگترین مخزن انرژی در جهان تبدیل کرده است. در حال حاضر نفتی که در ۶ کشور ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت، امارات و قطر تولید می شود، بیش از۲۰میلیون بشکه در روز است. در حالیکه کل نفت خامی که در جهان تولید می شود، حدود ۸۲ میلیون بشکه در روز است. بنابراین، نفت خلیج فارس حدود ۲۵ درصد از نفت جهان را تأمین می کند.

افزایش اهمیت جایگاه منطقه خلیج فارس در استراتژی های جدید انرژی، ناشی از ۲ موضوع افزایش مصرف و تقاضا برای نفت خام و کاهش ذخایر نفت حوزه هایی چون دریای شمال، آمریکای مرکزی و حوزه دریای کارائیب است. برپایه پیش بینی ها، حداقل در ۲۵ سال آینده نگاه های جهانی به منطقه خلیج فارس دوخته خواهد شد. هر چند اکنون کشورهای صنعتی می کوشند تا با یافتن جایگزین های دیگری چون نفت روسیه و حوزه خزر از وابستگی خود به منابع خلیج فارس بکاهند اما در همان حال توجه دارند که دوام منابع انرژی در روسیه، خزر و دیگر نواحی جهان در مقایسه با منابع انرژی خلیج فارس پایدار نخواهد بود.

ریشه تاریخی غفلت های مدیریتی در استفاده از موقعیت اقتصادی – گردشگری خلیج فارس

دستورالعمل حاکم بنادر خلیج فارس که به سال۱۳۱۹ ق به دستخط وزیر امور خارجه وقت، میرزا نصر الله خان مشیرالدوله و به احتمال زیاد به دستور امین السلطان نوشته شده و بعد از توشیح مظفرالدین شاه برای رضاقلی خان مافی – سالار معظم – حکمران بنادر فارس ارسال شده است، یکی از اسناد مهم و ارزشمند به جای مانده از دوره قاجار درباره اهمیت و جایگاه خلیج فارس و بنادر و جزایر جنوب ایران از نگاه دولتمردان قاجار به حساب می آید.  

این سند مهم در سال های گذشته به نام «دستورالعمل حکومت بنادر فارس» به صورت کتاب نیز به چاپ رسیده که متاسفانه اشتباهات فاحشی در بازخوانی آن اتفاق افتاده است.  صادرکنندگان این دستورالعمل در چندجا ضمن پرداختن به اهمیت تاریخی خلیج فارس و بنادر و جزایر آن در سرنوشت تاریخی ایران، به دلایل غفلت و بی توجهی به این منطقه مهم و استراتژیک نیز پرداخته اند. در بحث راجع به اهمیت خلیج فارس که آمده: «هر ثروتی که می تواند وارد خاک ایران و نصیب ایرانیان شود» یا «هر ضرر و صدمه ای هم که دولت ایران ممکن است دچار آن بشود» غالبا از طریق خلیج فارس و بنادر و جزایر آن است، مهم ترین علت ضعف و ناتوانی ایران در این منطقه سوق الجیشی، سوءتدبیر حکام و ماموران محلی معرفی شده است.

در جایی دیگر درخصوص سوءاستفاده برخی از حکام قبلی به خاطر دریافت بودجه و مخارج اضافی از دولت به علت حساسیتی که روی این بنادر و جزایر وجود داشته، انتقاد شده است: «هر حادثه که در بنادر و جزایر خلیج فارس افکار سیاسیه و خزانه مالیه یا قوای عسکریه دولت را مشغول کرد، همانا به سبب غفلت و کوتاهی و مسامحه و سوءتدبیر حکام و ماموران محلیه بود.»  در بحث اهمیت تنگه هرمز نیز با ذکر این نکته که: تنگه هرموز تنگه ای است که به قوت آنجا می توان مملکت ایران را از تطاول دول حفظ کرده و اهمیت آن به مراتب از بنادر عباسی و لنگه بیشتر است، ضمن انتقاد از «ماموران و حکام بنادر فارس» به علت کوتاهی کردن در حفظ و مراقبت از «استحکامات قدیمیه و محدود کردن کاربرد تنگه هرمز تنها به صدور برات و وصول وجهه که آن هم درست و بجا هزینه نمی شود، علت کم توجهی به تنگه هرمز، کمبود بودجه و منابع مالی دولت عنوان شده است.»

هرچند که صادرکنندگان این دستورالعمل دلایل اصلی بی توجهی و ناتوانی ایران در خلیج فارس را به دو عامل سوءتدبیر حکام و ماموران محلی و کمبود منابع مالی دولت نسبت داده اند؛ اما شواهد و مدارک موجود نشان می دهد که دلایل این امر فراتر از این دو عامل است. دلایل اصلی این غفلت را باید نخست در ضعف حکومت مرکزی و نبود یک ساختار و سازمان اداری منسجم و کارآمد دانست که خود این افراد در رأس آن قرار داشتند. عامل دیگر کم توجهی و نبود آگاهی و شناخت کافی از موقعیت و اهمیت سیاسی اقتصادی بنادر و جزایر خلیج فارس در میان اغلب سلاطین و دولتمردان قاجار بود.

عامل بعدی فساد و بی کفایتی حکام بنادر و نبود ثبات مدیریت در بنادر بود. به نوشته سدیدالسلطنه از زمان تاسیس حکومت بنادر (۱۲۹۹ ق) تا زمان مشروطیت، هفده نفر در بندر عباسی به حکومت رسیده اند که این مساله می تواند به نوعی نشان دهنده نبود ثبات در حکومت بنادر باشد.  عامل مهم دیگر که در اسناد زیاد به آن اشاره شده است، مشخص نبودن محدوده اختیارات حکمران بنادر و از طرفی تعدد مراکز تصمیم گیری – تهران، فارس، لار، بوشهر – و تداخل وظایف کارگزاران سیاسی، و اداری و مالی مستقر در بنادر بوده است. البته باید به این عوامل ضعف نیروی دریایی و نداشتن کشتی و ناوگان دریایی قدرتمند در خلیج فارس و نهایتا حضور کشورهای استعمارگر خارجی به ویژه انگلستان و سیاست استعماری آنها در منطقه را نیز افزود.

تعابیر مشیرالدوله  از خلیج فارس و بنادر و جزایر جنوب با عناوین «اهم مناطق مملکت ایران» و «دروازه دولت ایران» و تاکیدات ایشان بر موضوعات و مسائلی همچون موقعیت، جایگاه و نقش اساسی بنادر و جزایر خلیج فارس و تنگه هرمز در سرنوشت تاریخی حکومت های ایران، نشان از آگاهی و شناخت صادرکنندگان این دستورالعمل از اهمیت و جایگاه تاریخی بنادر و جزایر خلیج فارس دارد. همچنین توجه به کنسول خانه ها و چگونگی روابط خارجی با دول منطقه و سایر دول بیگانه، توصیه به حکمران بنادر درخصوص همکاری و مشاوره با کارگزاران امور خارجه و رسیدگی به امور تذکره و گمرک بنادر، جلوگیری از استملاک در خاک بنادر و مراقبت از کشتی پرسپولیس از مسائل و موضوعات مهم خلیج فارس و وظایف حکمران بنادر در این دوره بوده است.

صادرکنندگان این دستورالعمل دلایل اصلی بی توجهی و ناتوانی ایران در دریای فارس را به دو عامل کمبود منابع مالی و سوء مدیریت حکام و ماموران محلی نسبت داده اند؛ اما به نظر می رسد که عوامل اصلی این ضعف، بی توجهی و غفلت را باید در نبود آگاهی و نداشتن شناخت کافی از موقعیت و اهمیت استراتژیک بنادر و جزایر خلیج فارس در میان اغلب سلاطین و دولتمردان قاجاری، فساد و بی کفایتی برخی از حکام بنادر و سازمان اداری ناکارآمد قاجار، تعدد مراکز تصمیم گیری و نبود ثبات مدیریت در بنادر، حضور کشورهای استعمارگر خارجی مانند انگلستان و سیاست استعماری آنها در منطقه و ضعف نیروی دریایی و کشتیرانی ایران در خلیج فارس دانست.

موقعیت مهم ترانزیتی خلیج فارس 

موقعیت ژئوپلیتیک کشور در منطقه و جهان و موقعیت ممتاز در منطقه خاورمیانه و مجاورت با منطقه استراتژیک خلیج فارس و تنگه هرمز و واقع شدن در محل عبور کریدورهای مهم شمال جنوب و شرق غرب از پهنه سرزمین و وجود شبکه های گسترده راه و راه آهن در کشور، قابلیت بسیار بالایی را در توسعه ظرفیت های رشد اقتصادی از طریق دریا به ویژه توسعه حمل ونقل دریایی، توسعه صنعت گردشگری دریایی، توسعه شیلات، توسعه صنایع نفت و گاز دریایی، توسعه صنایع دریایی و غیره فراهم کرده است. ایران از جمله کشورهایی است که با توجه به تعدد کشورهای محصور در خشکی واقع در همسایگی خود و نزدیک ترین موقعیت جهت اتصال و پیوند کارکردی بین شرق غرب جهان از مزایای ترانزیتی دریا-دریا، دریا-خشکی و خشکی-دریا به ویژه برای همسایگان بهره مند است و می تواند از این مزیت به نحو مطلوب استفاده کند. در شمال ایران هم دریای خزر که بهترین پل ارتباطی میان کشورهای ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان، اروپای شرقی و شمالی است می تواند نقش مهمی در تجارت میان این کشورها ایفا کند.

قطعا بهره مندی لازم، مناسب، شایسته و رقابت مندانه از این فرصت ها و از موقعیت استثنایی دریایی کشور جهت کمک به رونق، توسعه، پیشرفت و بالندگی پایدار کشور برای نسل کنونی و نسل های آینده، رسالتی تاریخی و تعهدی ملی را متوجه این بخش کرده است که انجام آن، نیازمند عنایت جدی تر تصمیم گیران ارشد نظام به حوزه دریا و انجام برنامه ریزی های هوشمندانه است. با افزایش توجهات در دهه های اخیر، اقیانوس ها و دریاها به عنوان یک «پیشران اقتصادی» برای توسعه و رشد شناخته می شوند؛ به طوری که بسیاری از کشورها مدت ها است در حال برنامه ریزی و اجرای برنامه های مرتبط با بهره گیری حداکثری از ظرفیت دریا و فعالیت های دریایی به عنوان یک پیشران اقتصادی هستند.

در قرن ۲۱، بسیاری از کشورهای دریایی، ارزش دریاها و سواحل خود را مورد ارزیابی قرار داده و راهبردهای توسعه ای و حفاظت از این منابع را پایه گذاری کرده اند. در ادبیات اجرایی و علمی جهان کم کم «مفهومی اقتصادی از دریا» شکل گرفت که با تعابیر مختلفی همچون «صنایع اقیانوسی»، «صنایع دریایی»، «فعالیت های دریایی»، «بخش دریایی»، «اقتصاد آبی» و «اقتصاد دریا» از آن یاد می شود.

امروزه به لحاظ منافع متنوع، منابع گوناگون و قابلیت های منحصربه فردی که دریا در اختیار انسان قرار می دهد، فعالیت ها و رشته فعالیت های آبی و دریایی در عرصه های مختلف اعم از شیلات و ماهی گیری، حمل ونقل دریایی، صنایع دریایی، معادن دریایی، منابع نفت و گاز دریایی، انرژی های دریایی، گردشگری دریایی، تفریحات و ورزش های دریایی، تسلیحات، دفاع و امنیت دریایی و دریاپایه بسیار متنوع و گسترده شده است.

گسترش فزاینده رفاه بشری و توسعه شتابان و روزافزون ابعاد کیفیت زندگی جوامع انسانی، به سبب افزایش توانایی نوع بشر در بهره مندی هرچه بهتر و بیشتر از منابع، فرصت ها و امتیازات دریا است و مجموعه منافع، ویژگی ها و امتیازات دریا به قدری گسترده، با اهمیت و تعیین کننده است که از دوران کهن تا کنون مساله تسلط مقتدرتر و بهره مندی بیشتر از دریا، عامل اصلی و انگیزه محوری انواع رقابت ها بین ابناء مختلف بشر و اقوام گوناگون بوده است.