آیا زمان آن نرسیده که به دریاهای ایران توجه کنیم؟

پتانسیل های دست نخورده در سواحل ایران: گنج هایی که باید کشف شوند

اقتصاد دریامحور در ادبیات جهانی عموماً با عنوان اقتصاد آبی یا استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره های آبی اطلاق می شود، واژه «اقتصاد آبی» برگرفته از رنگ آبی گستره های دریایی و در برگیرنده ی فعالیت های اقتصادی مربوط به عرصه های آبی و سواحل طیفی وسیعی از بخش های مستقر و نوظهور است.

این تعریف شامل اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال و درنهایت افزایش تولید ناخالص داخلی است.

بنابراین، حوزه اقتصاد دریا فراتر از مواردی از قبیل شیلات و گردشگری دریایی است و مستلزم ظهور و حمایت از صنایع مرتبط با آب و دریا و ازجمله حمل ونقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی های تجدیدپذیر، آبزی پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست هواشناسی و معدنکاری دریایی است.

با توجه به شرایط کنونی کشور و توسعه با عدم اتکا به فروش نفت، تأکید بر عبور از اقتصاد تک محصولی و کاهش تدریجی تأثیر صادرات نفت بر بودجه کشور باید در حوزه های دیگری از جمله دریا، صنعت، معدن، کشاورزی و … تمرکز شود و در این بین  دریا به عنوان یکی از حوزه های مهم می تواند محور اقتصاد ایران باشد.

اقتصاد دریا محور، به معنای استفاده از منابع آبی شامل اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها سواحل و جزایر برای رشد اقتصادی و بهبود وضعیت معیشتی مردم است. دریا، دارایی عظیم راهبردی و استراتژیک ایران است که دارای سواحل مناسب در این زمینه است.

ایران با داشتن ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی جنوبی و شمالی (۴۰ درصد مرز های کشور)، کشوری دریایی محسوب می شود؛ ولی در میزان استفاده از این نعمت خدادادی چندان موفق نبوده است.

بیشترین فعالیت در عرصه سواحل کشور، مربوط به محدوده های شهری و روستایی و تأسیسات بندری و نظامی است که همه اینها حدود ۵ درصد از ظرفیت سواحل کشور را به خود اختصاص داده اند و حدود ۹۵ درصد از این ظرفیت مورد توجه قرار نگرفته است.

اقتصاد دریامحور و اقتصادی که بر پایه منابع و صنایع دریایی بنا گذاشته شده است، در اصل استفاده پایدار از منابع گستره های آبی دریایی، اقیانوسی و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود معیشت، اشتغال زایی و توسعه صنعتی کشور است.

۶۰ درصد ارزش منبع دریایی، آبزی پروری و شیلات است، حوزه فعالیت اقتصاد آبی شامل فعالیت های سنتی مرتبط با دریا مانند شیلات، گردشگری، حمل ونقل، کشتی سازی و منابع زیرسطحی است.

همچنین، صنایع نوظهور مانند آبزی پروری، بیوتکنولوژی، انرژی های تجدیدپذیر و منابع غذایی جدید نیز از دیگر فعالیت های اقتصاد آبی محسوب می شود.

چرا اقتصاد دریا محور اهمیت دارد؟ نگاهی به تجارب کشور های موفق

در حال حاضر ارزش منابع دریایی قابل استحصال با فناوری های موجود در کل دنیا بیش از ۲۵ تریلیون دلار تخمین زده می شود که در این میان آبزی پروری و شیلات حدود ۶۰ درصد آن را به خود اختصاص داده اند.

هم اکنون بیش از ۸۰ درصد شهر های بزرگ جهان در مناطق ساحلی قرار دارند و حدود دو سوم جمعیت جهان در محدوده ۶۰ کیلومتری مرز های دریایی زندگی می کنند و بیش از ۸۰ درصد شهر های بزرگ جهان در مناطق ساحلی قرار دارند؛ بنابراین می توان به جرات گفت مناطق ساحلی دنیا قطب های تجاری شناخته شده بین المللی هستند و سهم عمده ای در تولید ناخالص کشور ها دارند.

در سال ۲۰۱۴ میلادی حدود ۳.۵ میلیون نفر در کشور های اتحادیه اروپا در مناطق ساحلی مشغول به فعالیت های اقتصادی بوده اند. در حالی که این مناطق دارای اهمیت ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در مقیاس جهانی و منطقه ای هستند و بسیاری از کشور های جهان سهم عمده ای از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تأمین می کنند.

در این میان ویتنام و سپس چین با بیش از ۵۰ درصد، در صدراین فهرست قرار دارند.

آمار نگران کننده: سواحل ایران تنها ۵ درصد از ظرفیت های خود را به کار می گیرند

ایران نیز حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تأمین می کند که با توجه به پتانسیل های موجود در کشور، رقم پایینی تلقی می شود.

ایران حدود یک درصد اقتصاد دریایی دنیا را بدون احتساب منابع نفتی و گازی و حدود ۵/۲ درصد را با احتساب این منابع به خود اختصاص داده است.

این در حالی است که از نظر پتانسیل موجود در اختیار کشور، ایران از بین ۱۸۴ کشور در رتبه چهلم قرار دارد، در صورتی که از نظر کسب درآمد وضعیت مطلوبی نداشته و بیشترین فعالیت های اقتصادی در عرصه سواحل کشور متمرکز در محدوده شهر های بزرگ ساحلی است.

چالش های اقتصادی و اجتماعی: وقتی توسعه نامتوازن به مشکلات بزرگ تری دامن می زند

موضوع دیگر، چالش توزیع نامتوازن جمعیت در کشور و نگاه تمرکزگرایی و عدم توجه جدی به پتانسیل ها و ظرفیت و منابع نواحی مرزی و به خصوص در نواحی با مرز آبی بسیار جدی است.

به عنوان نمونه، هفت استان ساحلی ما که حدود ۲۵ درصد مساحت کشور را به خود اختصاص می دهند، تنها دربرگیرنده حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور هستند.

در حالی که بررسی ها نشان می دهد که به ازای ایجاد یک شغل در بخش اقتصاد دریا، چهار شغل جدید ایجاد می شود که در مقایسه با سایر بخش ها بسیار قابل توجه است.

در این زمینه، نمونه های موفق و ناموفقی به چشم می خورد. به عنوان نمونه، با ایجاد بندر شهیدرجایی، جمعیت بندرعباس و به طور کلی استان هرمزگان دو برابر شد و پس از آن با اضافه شدن صنایع مادر در ناحیه بندرعباس مانند صنایع پتروشیمی، آلومینیم، کشتی سازی، فولاد و سیمان هرمزگان جمعیت این ناحیه بیش از پنج برابر شده است.

از طرفی تجربه تقریباً ناموفق منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در عسلویه به لحاظ کلان، بیانگر این مطلب است که عدم توسعه پایدار و متوازن اگرچه به عنوان یک مرکز پُراهمیت فعالیت های صنعتی و معدنی، منافع اقتصادی برای کشور به همراه دارد، لیکن چالش های جدی زیست محیطی، کالبدی و اجتماعی را (مانند آلودگی های بالای زیست محیطی و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت های شغلی و دوگانگی فرهنگی) به دنبال داشته است.

در این میان، استفاده از ظرفیت بالای کنشگری مناطق آزاد و ویژه، در تحقق الگوهای اقتصاد دریامحور بسیار کلیدی است.

در این خصوص می توان به تجربه موفق کیش در جذب گردشگر دریایی اشاره کرد.

در نمونه ای دیگر می توان به مصوبه مجلس در بهمن ماه ۱۳۹۸ و الحاق اراضی شهر چابهار، شهر جدید تیس و بالغ بر ۸۰ روستا و افزایش محدوده ۱۴ هزار هکتاری به حدود ۹۲ هزار هکتاری اشاره کرد که این مصوبه هم در راستا با نقش کلیدی بندر و شهر چابهار در مقیاس یکی از چهار شهر لجستیک کشور (براساس سند آمایش لجستیک کشور) و مبدأ کریدور توسعه شرق کشور بوده و بهره برداری مناسبی از ظرفیت مناطق دریایی نشده است.

آینده روشن اقتصاد دریامحور: چگونه می توانیم به سمت بهره برداری پایدار حرکت کنیم؟

اقتصاد «دریا محور» یکی از عناصر قدرت سیاسی و ظرفیت های رشد اقتصادی ایران محسوب می شود که در صورت توجه به آن می تواند از جمله مهمترین مصداق های اقتصاد مقاومتی در جنوب شرق کشور باشد.

کشور ایران نیز با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک خود در منطقه و جهان دارای نقشی کلیدی و حساس است، از همین رو و با توجه به دارا بودن بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر خطوط ساحلی، دسترسی به دریا در شمال و جنوب، دسترسی به آب های آزاد (اقیانوس هند)، مجاورت با منطقه استراتژیک خلیج فارس و تنگه هرمز و قرار گرفتن در کریدورهای ترانزیتی بین المللی بایستی به دنبال توسعه پایدار با رویکرد دریایی باشد، تعبیری که تحت عنوان «توسعه دریا محور» به آن اشاره می شود.

سهم دریا از تولید ناخالص داخلی در کشور های ساحلی پیشرفته مثل اتحادیه اروپا ۵۰ درصد است، اما این رقم در کشور ایران، با وجود قریب به ۶ هزار کیلومتر نوار ساحلی، فقط ۲ درصد است.

بررسی های کارشناسان نشان می دهد که سهم دریا از تولید ناخالص داخلی در کشور های ساحلی پیشرفته مثل اتحادیه اروپا ۵۰ درصد است، اما این رقم در کشور ایران، باوجود قریب به ۶ هزار کیلومتر نوار ساحلی، فقط ۲ درصد است.

از سوی دیگر طبق اعلام کارشناسان در حال حاضر حدود ۹۵ درصد واردات و ۸۵ درصد صادرات کشور از طریق بنادر انجام می شود؛ بنابراین با توجه به حجم گسترده صادرات و واردات کالا، توسعه بنادر به عنوان دروازه های ارتباطی کشور در راستای توسعه دریا محور امری الزامی است.

چابهار، دروازه ملل: چرا بندر اقیانوسی ایران کلید توسعه است؟

سیستان و بلوچستان پهناورترین استان کشور است که ۱۸۷ هزار کیلومترمربع مساحت دارد و از شمالی ترین تا جنوبی ترین نقطه استان بالغ بر یک هزار و ۱۵۰ کیلومتر فاصله است، همچنین وجود ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک با کشور پاکستان، ۳۲۰ کیلومتر مرز با کشور افغانستان و ۴۰۰ کیلومتر ساحل با پاکستان و دریای عمان و قرار گرفتن تنها بندر اقیانوسی کشور یعنی بندر چابهار در این خطه از مزیت های برجسته تجارت این استان مرزی کشور به شمار می رود.

بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران دارای اهمیت ویژه و خاصی برای کشور است. به گونه ای که به دلیل بهره مندی این بندر از موقعیت استراتژیک جهت ترانشیپ و ترانزیت کالا های بنادر حوزه خلیج فارس، افغانستان و آسیای میانه در صورت توجه و سرمایه گذاری مناسب و همچنین فراهم سازی زیرساخت های لازم، می تواند در راستای ثروت آفرینی و توسعه شرق کشور نقش ویژه ای ایفا کند.

بندر چابهار باوجود ۳۲۰ کیلومتر مرز آبی، ۱۱ بندر ماهیگیری و جایگاه تخلیه صید، ۲ بندر منحصربه فرد خارج از نقطه بحران با بریدگی های طبیعی و با قابلیت پهلوگیری کشتی های غول پیکر، وجود بیش از ۲۰۰ جاذبه گردشگری و زمین های کشاورزی مستعد میوه های گرمسیری و همچنین موقعیت مناسب برای پرورش میگو به عنوان قلب سواحل مکران و محور توسعه شرق مطرح است.

از همین رو توسعه تنها بندر اقیانوسی ایران که این روز ها به عنوان «دروازه ملل» از آن یاد می شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا به گواه بسیاری از صاحب نظران مطمئن ترین، بهترین و باصرفه ترین مسیر و کریدور برای اتصال بازار های دو کانون جمعیتی جهان با بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر جمعیت بندر چابهار است.

اساتید دانشگاه برای تسهیل در راه های پی بردن به توانایی های دریا می توانند نقش بسزایی در حوزه اقتصاد دریا محور ایفا کنند.
امید است؛ با توجه به پتانسیل های موجود در کشور در بخش اقتصاد آبی با تمرکز بر سیاست های اصلی کشور این حوزه گسترش و مورد استفاده قرار گیرد.