فرونشست زمین، در حادثه مرگبار ریزش گودبرداری در شیراز نقش داشت؟

حادثه گودبرداری و ریزش زمین که روز گذشته در شیراز رخ داد، یکی از چند واقعه مشابه است که در ماه های اخیر در شهرهای مختلف رخ داده و این بار، یک قربانی نیز بر جای گذاشته است. مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله شناسی، می گوید شهرسازی ناپایدار عامل اصلی بروز چنین رخدادهایی است و پدیده فرونشست نیز می تواند عاملی کمک کننده باشد.

به گزارش تین نیوز به نقل از تجارت نیوز، در ماه های اخیر، حوادث مختلفی در رابطه با رانش زمین و ایجاد فروچاله در شهرهای مختلف خبرساز شده است؛ از جمله در تهران (میدان ونک و امامزاده اسماعیل چیذر)، کرج، اهواز و قزوین. مسئولان برای هر یک از آنها دلایل مختلفی عنوان کرده اند؛ از نشت آب گرفته تا گودبرداری که سهم دومی بیشتر بوده است.

روز گذشته نیز، رانش زمین و ریزش گودبرداری در خیابان عفیف آباد شیراز، جان راننده بیل مکانیکی را گرفت. این در حالی بود که بروز چنین حوادثی معمولاً خسارت جانی بر جای نمی گذاشت (این مساله، با فجایعی مانند ریزش مرگبار ساختمان متروپل آبادان، که بر اثر ناایمنی سازه رخ می دهند، متفاوت است).

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، در مورد دلایل تکرار حوادث ناشی از گودبرداری به تجارت نیوز می گوید شهرسازی ناپایدار، نبود نقشه زمین شناسی مهندسی برای شهرها و ضعف در نظارت ها، عوامل اصلی این وقایع هستند و فرونشست نیز ضعف ها را تشدید می کند.

مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

فرونشست، ضعف های ناشی از شهرسازی ناپایدار را تشدید می کند

*در سال های اخیر، اخبار مختلفی از ایجاد فروچاله در کوچه و خیابان یا در مجاورت ساختمان ها در شهرهای مختلف منتشر شده است. تا چه حد می توان این حوادث را به پدیده رو به گسترش فرونشست در شهرها مرتبط دانست؟

فرونشست می تواند به عنوان عاملی تحریک کننده در بروز حوادث ناشی از گودبرداری نقش داشته باشد اما معمولاً دلیل اصلی آنها نیست. البته من به صورت خاص در مورد حادثه شیراز صحبت نمی کنم اما بیشتر علت چنین حوادثی به مجموعه شرایطی بازمی گردند که به آن «شهرسازی ناپایدار» گفته می شود. مساله این است که در بسیاری از شهرها در حدود 70 سال اخیر، زمین ها را با روش های ناپایداری، مانند ریختن خاک به صورت دستی، مسطح کرده اند. در ادامه، روی این سطوح اقدامات مختلفی انجام شده است؛ مانند ساختمان سازی، خیابان کشی، ساخت تونل های مترو، زهکشی آب یا حفر انواع کانال ها و لوله ها، همچون فاضلاب یا گاز. چنین اقداماتی به تدریج به تضعیف خاک منجر می شود؛ در نتیجه ممکن است در زمان انجام گودبرداری، ریزشی رخ دهد و فروچاله ای در زمین شکل بگیرد که متاسفانه می تواند خطرات مالی و حتی جانی در پی داشته باشد. 

*بنابراین می توان گفت پدیده فرونشست به صورت معمول، ارتباط مستقیمی با فروچاله هایی ندارد که گاه در زمان گودبرداری ایجاد می شود، اما می تواند ضعف های موجود را تشدید کند.

بله، در واقع فرونشست ممکن است به عنوان عاملی برای تضعیف بیشتر استحکام زمین عمل کند و نقش تحریک کننده را در بروز این حوادث داشته باشد. این اصطلاح معمولاً برای پدیده ای به کار می رود که در دشت ها رخ می دهد. حالا اگر آن دشت، محل قرارگیری زمین های کشاورزی، باغات و مناطق شهری یا نزدیک به آنها باشد، فرونشستی که رخ داده است آن نواحی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. به عبارت دیگر، این پدیده می تواند نتایج و ضعف های ناشی از زیرسازی و شهرسازی ناپایدار را تشدید کند.

ضعف جدی در مستندسازی و تهیه نقشه زمین شناسی شهر

*با توجه به تکرر این حوادث، آیا سازندگان پروژه ها نباید پیش از گودبرداری به شرایط زمین و اتفاقاتی که ممکن است آن را تضعیف کرده باشد دقت کنند و ملاحظات لازم را در نظر بگیرند؟

نکته مهمی که وجود دارد این است که در بیشتر موارد، تاریخچه و سابقه اقدامات شهرسازی و مواردی که به آنها اشاره شد در هیچ نقشه ای موجود نیست. هر شهری باید داده های مستند و تصویرشده ای داشته باشد که همه اقدامات انجام شده در زیر زمین را نمایش دهد و به آن، نقشه زمین شناسی مهندسی گفته می شود. اما بیشتر شهرهای ایران چنین نقشه ای ندارند. در نتیجه، صاحبان پروژه ها معمولاً نمی دانند با چه مواردی سروکار دارند؛ مثلاً ممکن است از زیر زمین در گذشته کانال یا قنانی رد شده و در گذر زمان پر یا مسدود شده باشد. معمولاً زمانی که ریزشی رخ می دهد و فروچاله ای شکل می گیرد، این مسائل نمایان می شوند. این شرایط محصول همان شهرسازی ناپایدار است که در بسیاری از شهرهای کشور با آن مواجه هستیم.

*در واقع به نظر می رسد در اینجا ضعفی جدی در ثبت داده ها و اطلاعات شهری وجود دارد.

بله، صد درصد همین است. بیشتر شهرداری ها، ادارات کل مسکن و شهرسازی و دیگر نهادهای مربوطه، اطلاعات بسیار کم یا در حد صفری در مورد گذشته و تاریخچه شهر و اتفاقاتی که در زیر زمین رخ داده است در اختیار دارند. یکی از نیازهای مهم شهرهای کشور تهیه همین نقشه زمین شناسی مهندسی است.

مسئول «گودبرداری غیراصولی» کیست؟

*هنگام وقوع چنین حوادثی، اصطلاحی که زیاد تکرار می شود «گودبرداری غیراصولی» است. در واقع این اصطلاح، بار مسئولیت را تنها بر دوش مالک یا پیمانکار پروژه می اندازد که البته بدون شک مقصر است. اما آیا شهرداری یا مهندس ناظر پروژه نقشی در این میان ندارند؟

ریزش زمین و شکل گیری فروچاله، موضوعی چندوجهی است. به طور طبیعی، مالک یا پیمانکار مسئولیت شیوه اجرای گودبرداری را بر عهده دارد. اما شهرداری ها نیز مسئول بررسی های اولیه برای صدور مجوزها هستند و مهندسان ناظر هم باید بر اجرای اصولی کارها نظارت کنند. هر یک از آنها ممکن است سهمی از تقصیر را در بروز حوادث داشته باشند و موضوع را باید مورد به مورد بررسی کرد. البته در اینجا هم مساله نبود نقشه زمین شناسی مهندسی، نقش خود را در مشکلات نشان می دهد؛ چراکه معمولاً نه ماموران شهردای و نه مهندسان ناظر، سابقه تاریخی شهر و تغییرات آن را نمی دانند.

لزوم سخت گیری بیشتر و تهیه نقشه مهندسی

*وقوع حوادثی مانند آنچه در شیراز رخ داد، علاوه بر خسارت های مالی، خطر جانی هم دارند. چگونه می توان احتمال بروز آنها را کاهش داد؟

با وجود ضعف های که وجود دارد، اگر شهرداری ها سخت گیری بیشتری در صدور مجوزهای اولیه داشتند و ناظران نیز به مسئولیت های خود به صورت کامل و دقیق عمل می کردند، در بیشتر موارد، قبل از اینکه سوانح به فاجعه تبدیل شوند، امکان جلوگیری از آنها وجود داشت. بنابراین، هر زمان که سخت گیری ها و نظارت ها بیشتر شود، وضعیت بهبود می یابد. اما موضوع مهم تر و گام اولیه ای که باید برداشته شود این است که هر یک از شهرداری ها، پروژه ای را برای تهیه نقشه زمین شناسی شهر متبوع خود آغاز کنند؛ به ویژه که شهرها در حال گسترش هستند و جمعیت آنها نیز به طور طبیعی افزایش می یابد. در نتیجه روز به روز اهمیت وجود چنین نقشه ای بیشتر می شود. اگر نقشه اولیه آماده شود، می توان به تدریج آن را توسعه داد و بهبود بخشید. این موضوع به ویژه برای کلان شهرهایی چون تهران، شیراز، تبریز، مشهد و اصفهان، اهمیت بیشتری دارد و هر چه سریع تر باید آغاز شود.

برای اطلاعات بیشتر، مطالعه دو گزارش آمارهای نگران کننده از فرونشست در استان های کشور و احتمال کشته و زخمی شدن حدود یک میلیون نفر، در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران پیشنهاد می شود.