سوریه هیچ وقت شریک تجاری ایران نبوده/ ایران در وصول طلب خود از دمشق دچار چالش می شود

علیرغم همه هزینه هایی که ایران در خاک سوریه داشته، اما هرگز شریک تجاری بزرگی برای ایران نبوده است. سوریه در زمانی که درگیر جنگ هم نبود، شرکای عمده اش چین، ترکیه، روسیه و اروپا بودند.

به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصاد۲۴، در سال ۹۶ نیز سوریه محدودیت هایی برای صادرات محصولات ایرانی وضع کرد و مانع از صادرات تجار ایرانی شد. از سوی دیگر برخی از سرمایه گذاری های ایران در سوریه به دلیل جنگ های داخلی این کشور ناتمام ماند.

روابط اقتصادی ایران و سوریه در زمان بشار اسد

تحولات سوریه از ده روز پیش آغاز شد و در نهایت شنبه شب نقطه پایانی بر حکومت ۵۴ ساله خاندان اسد بود. اعتراضات داخلی این کشور در سال ۸۹ تبدیل به یک جنگ تمام عیار شد و از همان زمان ایران کمک های مالی و همچنین اعزام نیرو های انسانی به سوریه را آغاز کرد. در تمام این سال ها نسبت به کمک هایی که از سوی ایران به سوریه فرستاده می شد، هم از سوی برخی مقامات و هم از سوی مردم انتقاداتی مطرح می شد. چندان که این نارضایتی عمومی خود را در شعار هایی که در اعتراضات دی ماه ۹۶ به وقوع پیوست نیز خود را نمایان کرد.

هزینه هایی که ایران در سوریه صرف کرده، شفاف نیست. ضمن اینکه ارزش گذاری برای بعضی از کمک های غیر مادی مانند اعزام نیرو و کمک های تسلیحاتی، دشوار است. علاوه بر کمک های بلاعوض، ایران صادراتی هم به این کشور داشته است که از یک سو به دلیل شرایط داخلی سوریه، این کشور توان پرداخت بدهی خود را نداشته و از سوی دیگر به دلیل اعمال تحریم ها و نپیوستن ایران به FATF امکان وصول این بدهی فراهم نشده است.

معامله دو سر باخت ایران در سوریه

طی این سال ها ارقام متفاوتی درباره بدهی سوریه به ایران و همچنین میزان هزینه ای که ایران در سوریه داشته، بیان شده است. در تازه ترین اظهار نظر، بهرام پارسایی نماینده مجلس دهم میزان بدهی دولت سوریه به ایران را دست کم ۳۰ میلیارد دلار اعلام کرد و نوشت: «تا زمانی که مجلس بودم بدهی سوریه بشار اسد به ایران ۳۰ میلیارد دلار بود که بر خلاف اصل هشتادم قانون اساسی به تصویب مجلس نرسیده بود». او در ادامه تصریح کرد که این بدهی «به دلار ۷۰ هزار تومان برابر است با دو هزار تریلیون تومان. تکلیف این مبلغ کلان چیست؟»

همزمان، حشمت الله فلاحت پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس دهم که در سال ۹۸ میزان بدهی سوریه را ۳۰ میلیارد دلار برآورد کرده بود نیز نوشت: «در پاسخ به ارگان های کاسبان جنگ و تحریم، که می گویند به خاطر نا آرامی شام، مذاکره را تعطیل کنید! جنگ سوریه جنگ مردم ایران نیست. دولت هنوز تکلیف میلیارد ها دلار هزینه جنگ قبل را روشن نکرده، نباید جان و مال ایرانیان را در کمین تازه بیاندازد».

محمد جواد ظریف، در سال ۹۵ در اجلاسی در مورد جلب کمک های بشردوستانه برای مردم سوریه که در لندن برگزار شده بود، عنوان کرد که ارزش کمک های بشر دوستانه ایران (هزینه های غیرنظامی) از آغاز جنگ، حدود ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است. او گفت این پول ارزش کمک های دارویی، تجهیزات پزشکی، خوراک و اقلام مصرفی دیگر است.

در بهمن ماه سال ۹۶ یحیی رحیم صفوی دستیار و مشاور عالی رهبر انقلاب پیش بینی کرد که بازسازی کشور سوریه چند سال طول بکشد و ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار هزینه داشته باشد. او همچنین عنوان کرده بود که سوریه آمادگی دارد از منابع نفت و گاز و فسفات بدهی خود را به ایران بپردازد.

ایران در طول سال هایی که سوریه درگیر جنگ بود، چندین بار خط اعتباری ویژه برای صادرات نفت به سوریه باز کرد. صندوق بین المللی پول سال ۲۰۱۶ گزارشی منتشر و بیان کرد که این اعتبار ها تنها کمک مالی رسمی به حکومت سوریه در فاصله سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ میلادی بوده است. این صندوق مجموع کمک های ایران در قالب خطوط اعتباری را در همین فاصله زمانی، ۵ میلیارد و ۸۷۰ میلیون دلار اعلام کرد.

در سال ۱۳۹۸ کیوان کاشفی، رئیس اتاق مشترک ایران و سوریه پیشنهاد اختصاص یک خط اعتباری دیگر به ارزش یک میلیارد دلار جهت تجارت شرکت های ایرانی با سوریه و افزایش پرواز های بین دو کشور را نیز مطرح کرد. خرداد ۱۳۹۹ رسانه ها از نهایی شدن خط اعتباری یک میلیارد دلاری میان ایران و سوریه خبر دادند. مهدی عباسی، رئیس دفتر اقتصادی ایران در حلب سوریه سال ۱۴۰۰ از وجود یک خط اعتباری ۱ میلیارد دلاری نسبتا «مخفی» با سوریه خبر داده بود.

خط اعتباری، در بازار های مالی به قراردادی بین یک موسسه مالی و یک مشتری گفته می شود که، سقف یک وام کوتاه یا بلند مدت را تعیین می کند. برای مثال خط اعتباری یک میلیارد دلاری ایران برای دولت سوریه، یعنی دمشق می تواند تا سقف یک میلیارد دلار از ایران کالا بخرد یا براساس مفاد قرارداد، پول نقد قرض کند و در عوض باید باز هم طبق قرارداد، سود پولی که قرض می کند را بپردازد، یا کل وام را در موعد مشخص بازپرداخت کند.

علیرغم همه هزینه هایی که ایران در خاک سوریه داشته، اما هرگز شریک تجاری بزرگی برای ایران نبوده است. سوریه در زمانی که درگیر جنگ هم نبود، شرکای عمده اش چین، ترکیه، روسیه و اروپا بودند. در سال ۹۶ نیز سوریه محدودیت هایی برای صادرات محصولات ایرانی وضع کرد و مانع از صادرات تجار ایرانی شد. از سوی دیگر برخی از سرمایه گذاری های ایران در سوریه به دلیل جنگ های داخلی این کشور ناتمام ماند از جمله طرح احداث ۵۰ هزار واحد مسکونی برای افراد کم درآمد در سوریه که در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد قرار بود ساخته شود.

دولت بشار اسد همچنین در برخی موضع گیری های منطقه ای و بین المللی از پشت به ایران خنجر زد. او همراه سایر کشور های عربی بیانیه حمایت از تعلق جزایر سه گانه ایرانی به امارات را امضا کرد. در سال ۹۰ هم در زمان رای گیری درباره قطعنامه پیشنهادی عربستان علیه ایران در مجمع عمومی سازمان ملل، سوریه پیش از آغاز رای گیری، سوریه جلسه را ترک کرد.

سوریه هیچ وقت شریک تجاری ایران نبوده است/ در آینده ترکیه بازار سوریه را در دست می گیرد

مسعود دانشمند، عضو اتاق بازرگانی ایران درباره روابط تجاری ایران و سوریه، به اقتصاد ۲۴ گفت: «از ابتدای امر سوریه شریک مناسب تجاری برای ایران نبوده است. حتی پس از سال ۲۰۱۱ که سوریه در روند بازسازی بود، این بازسازی ها را به ایران ندادند. در زمینه روابط تجاری هم اگر صادراتی مانند کود پستات داشت، آن را به هند صادر می کرد و ما سرکار بودیم. علیرغم تمام سرمایه گذاری ها و پولی که آنجا خرج کردیم، سوریه عملا هیچ وقت شریک تجاری برای ما نبوده است.»

این فعال اقتصادی بخش خصوصی در واکنش به اینکه آیا همانطور که ایران با هدف فرصت های اقتصادی در آینده سوریه اقدام به سرمایه گذاری کرده بود، این هدف محقق خواهد شد؟ گفت: «اکنون زود است که درباره آینده سوریه بحث کنیم. باید صبر کنیم و ببینیم چه گروهی در دمشق حاکم می شود و قدرت را در دست می گیرد و سیاست هایش چیست. به نظر می رسد بازار سوریه را ترک ها در دست خواهند گرفت و چیزی گیر ما نخواهد آمد. عراقی ها و به خصوص ترک ها این بازار ۳۰ میلیون نفری را در دست می گیرند و برای ما سخت جایی پیدا می شود.»

وی در پاسخ به اینکه چرا بشار اسد ایران را به نوعی دور زد، بیان کرد: «این ها کشور های عربی و امت عربی هستند. بشار اسد در تمام جلساتی که بود، علیرغم اینکه ما آنجا کلی سرمایه گذاری انجام دادیم، درباره اسم خلیج فارس و سه جزیره ایرانی رای مخالف داد. ما چه امیدی به اقای بشار اسد می توانستیم داشته باشم؟ ایشان وقتی روی کار بودند ته دلشان هیچ با ایران نبود که اگر اینطور بود دست کم درباره سه جزیره ایرانی و خلیج فارس به نفع ما رای می داد ولی هیچوقت این کار را نکرد، چون در دامن امت عربی بود؛ بنابراین باید از خودمان این توقع را داشته باشیم که سیاستمان را درست تر تنظیم می کردیم.»

صادرات ایران به سوریه کمتر از نیم میلیارد دلار در سال بوده که پول آن را هم نداده است

دانشمند درباره حجم معاملات تجاری ایران با سوریه عنوان کرد: «من آماری ندارم ولی سوریه پولی نداشت که به ما دهد. صادراتی که ما به سوریه داشتیم که در مقابلش پولی هم به ما نمی دادند، حدود کمتر از نیم میلیارد دلار در سال بوده است.»

عضو اتاق بازرگانی ایران همچنین درباره ارقامی که درمورد میزان بدهی سوریه به ایران بیان می شود، گفت: «ما نمی دانیم که بانک مرکزی، وزارت خارجه و وزارت اقتصاد ما چه معاهده ای را با سوریه امضا کرده اند. اگر وامی به کشوری داده باشیم بنابر قانون اساسی باید در مجلس تصویب شده باشد، اما چون نمی دانیم، اظهار نظری هم نمی توانیم داشته باشیم.»

بخش زیادی از هزینه سرمایه گذاری در سوریه را ایران دریافت نکرده است

فرشید شکرخدایی، رییس کمیسیون سرمایه گذاری و تامین مالی اتاق بازرگانی هم در پاسخ در گفت وگو با اقتصاد ۲۴ در پاسخ به اینکه باتوجه به حجم سرمایه گذاری ها و کمک های ایران به سوریه، آیا سوریه شریک تجاری مناسبی برای کشور بوده است یا خیر؟ گفت: «فعالیت های ایران در سوریه دو قسمت بود؛ یک قسمت به ساخت و ساز مربوط می شود مانند خدمات مهندسی، ساخت جاده، نیروگاه و کارخانه و یک قسمت هم به واردات، صادرات و سرمایه گذاری ایرانیان در آنجا بازمی گردد. طبق قوانین بین المللی هر قراردادی که با دولت سوریه بسته شده باشد به دولت بعدی منتقل می شود که در این زمینه چالش های خود را داریم. اما درخصوص اینکه سوریه شریک مناسبی بوده است یا خیر باید از این منظر نگاه کنیم که نسبت به ریسکی که در کشور سوریه وجود داشته ایرانیان چه قدر آنجا حضور داشتند؟ تا آنجایی که من اطلاع دارم یک سری شرکت ها و نهاد های حاکمیتی برای ساخت و ساز در آنجا قرارداد هایی داشته اند و شرکت های خصوصی بیشتر در حوزه صادرات فعال بودند که غالبا از طریق سیستم بانکی انجام نمی شد. از آنجایی که بانک های سوریه به قوانین FATF پایبند بودند و این تبادلات چمدانی انجام می شد، به نظر من بخش خصوصی کشور کار بزرگی در سوریه شروع نکرده است، اما قسمت زیادی از شرکت های وابسته به دولت و حاکمیت در سوریه قرارداد هایی دارند و سرمایه گذاری هایی را هم انجام داده اند.»

این عضو اتاق بازرگانی درخصوص اینکه آیا هزینه این سرمایه گذاری ها به ایران بازگشته است؟ عنوان کرد: «یک قسمتی در حوزه صادرات بوده که بر اساس همان قاعده کار پول برگشته است. اما یک قسمتی مربوط به تجهیزات بوده مثلا سایپا در آنجا کارخانه تاسیس کرد. برخی از موضوعات و جزئیات در آنجا به گونه ای بوده که باید سرمایه گذاری انجام می شد و اگر دوره بازگشت سرمایه طولانی باشد، قسمت زیادی از پول آنجا مانده و بازنگشته است.»

وی ادامه داد: «ما سرمایه گذاری هایی در کشور سوریه داریم که یا کامل نشده یا دوره بازگشتش کامل نشده است که این تعهدات به دولت سوریه منتقل می شود. باید ببینیم که دولت بعدی سوریه چه رویکردی خواهد داشت. البته طبق قوانین بین المللی دولت بعدی سوریه یا باید قرارداد را فسخ کند و خسارت دهد یا باید پروژه را ادامه دهد که باید ببینیم به چه صورت این کار انجام خواهد شد. حال اگر جزو پروژه هایی باشد که بیمه و قوانین مربوط به سرمایه گذاری خارجی در سوریه را رعایت کرده باشند، تحت پوشش مدیریت ریسک هم قرار می گیرد.»

حجم تجارت ایران در سوریه کمتر از یک میلیارد دلار بوده است

شکرخدایی در پاسخ به اینکه چه میزان از هزینه سرمایه گذاری های ایران بازگشته است؟ گفت: «این اطلاعات منتشر نشده است تا در جریان حجم تبادلات دو طرف به صورت خالص باشیم، اما حجم تجارت ما رقم بزرگی نبوده و تا آنجایی که اطلاع دارم کمتر از یک میلیارد دلار بوده است. قسمتی از کالا ها هم از طریق عراق برای سوریه ارسال می شده چراکه ما مرز مشترکی نداریم. درواقع به عنوان صادرات عراق به سوریه ثبت شده و ما هم به عنوان صادرات به عراق ثبت می کردیم؛ بنابراین یک قسمت از صادرات کالای ایرانی در سوریه از طریق واسطه هایی مانند عراق بوده و از این رو عدد دقیقی نداریم، اما حجم سرمایه گذاری های شرکت های شبه دولتی و وابسته به حاکمیت هیچ وقت افشا نشده است.»

رییس کمیسیون سرمایه گذاری و تامین مالی اتاق بازرگانی درباره امکان ایران برای دریافت بدهی هایش از سوریه، به اقتصاد ۲۴ گفت: «ما یک سری کمک هایی کردیم که هیچ وقت نمی توانیم هزینه آن را دریافت کنیم مانند اینکه به سوریه پول بنزین می دادیم. بخشی از کمک های ما بلاعوض بوده و بخش دیگری هم کمک های مستقیم به جبهه مقاومت بوده است. آن دسته که رسمی و با قرارداد به دولت سوریه کمک کرده ایم را می توانیم ادعا کنیم ولی آنهایی که بصورت مستقیم و برای حفظ امنیت سوریه از طریق نیرو های مقاومت بوده است را نمی توانیم طلب کنیم.»

وی افزود: «این بدهی ها را باید در ارتباط با دولت بعدی ببینیم که چه ساز و کاری برای پرداخت شکل می گیرد، اما می دانم که یک سری از مطالبات ما از دولت سوریه رسمی و در قالب صادرات رسمی نفت و بنزین بوده که به عنوان صاردات بوده نه به عنوان کمک بلاعوض. از این رو حساب و کتاب شفافی وجود ندارد.»

روابط اقتصادی ایران و سوریه در زمان بشار اسد​

ایران نتوانست از سرمایه گذاری در سوریه سودی ببرد

شکرخدایی در پاسخ به اینکه آیا همانطور که ایران با هدف فرصت های اقتصادی در آینده سوریه اقدام به سرمایه گذاری کرده بود، این هدف محقق خواهد شد؟ بیان کرد: «بازار سوریه استاندارد های بالایی دارد و از پیش هم همین بوده است. برای مثال ایران برای احداث کارخانه سیمان به سوریه رفته بود ولی نتوانست سود کند. من به خاطر دارم که حتی ناظر پروژه شرکت سوئیسی بود. آنقدر استاندارد ها در بحث تاسیس کارخانه، مدیریت انرژی و انتخاب تکنولوژی سختگیرانه بود که ایران نتوانست سود کند چراکه ناظر پروژه مانع از آن می شد که برای مثال ماشین آلات برق چینی بخرند. استاندارد های صنعت در سوریه همیشه بالا بوده و در استاندارد های بانکداری شان هم مجری قوانین بین المللی بودند. از این رو ما به سختی در سوریه کار کردیم و کار گرفتیم و نتوانستیم با کشور های دیگر رقابت کنیم.»

این فعال اقتصادی بخش خصوصی ادامه داد: «سوریه بخشی از صادراتش، صادرات نفت است که چاه های نفتش در اختیار نیرو های آمریکایی است. باید ببینیم که در آینده بحث صادرات و وارداتش چگونه مدیریت می شود و با استاندارد های ایران می تواند هماهنگ باشد یا خیر. ولی به طور سنتی از آنجایی که مرز مشترک نداریم، سوریه در اولویت دوم تجارت ما قرار می گیرد. طبق برنامه توسعه کشور، ۱۵ کشور همسایه در اولویت است و سوریه جزو کشور های همسایه ما نیست؛ بنابراین در بحث کلان سیاستگذاری کشور، سوریه هدف اصلی صادرات ما نیست.»

وی در پاسخ به اینکه آیا ایران همان قدر که در سوریه هزینه کرد منفعت برد؟ مطرح کرد: «ما برای سود از سوریه حمایت نکردیم که اکنون با سود ارزیابی اش کنیم. به نظر من ارزیابی با سود و زیان در مورد سرمایه گذاری که هدفش سود و زیان نبوده است، واقع بینانه نیست. بالاخره در یک مقطعی ما تصمیم گرفتیم که از دولت بشار اسد حمایت کنیم و هزینه های گزافی هم بابت آن پرداخت کردیم. حال جمع بندی حکمرانی در ایران این بوده که این روند قابل ادامه دادن نیست؛ بنابراین من به عنوان یک فرد اقتصادی نمی توانم این تصمیم غیراقتصادی را ارزیابی کنم.»

ایران در وصول طلب خود از سوریه با چالش مواجه است/ سوریه نتوانست و نخواهد توانست که بدهی ایران را پرداخت کند

شکرخدایی در ادامه گفت وگو با اقتصاد ۲۴ درواکنش به ارقامی که درباره بدهی سوریه به ایران مطرح می شود، گفت: «ما یک سری هزینه در سوریه کرده ایم که حساب و کتابش را حاکمیت دارد. یک قسمتی از هزینه ما مربوط به رسمیت ساختن دولت سوریه از این طلب است. این دو حساب جداست و لزوما با هم تطابق ندارند. آن دسته از کمک های رسمی به دولت سوریه که قرارداد تعهدآوری برای سوریه داشته باشد به دولت بعد منتقل می شود، اما نمی توانیم کمک های بلاعوضی را از دولت سوریه طلب کنیم؛ بنابراین ما یک خرج هایی کرده ایم و آنها هم پول هایی دریافت کردند که باید حساب و کتابی صورت گیرد. حال اینکه چگونه وصول کنیم یک چالش دیگر است که به این راحتی هم نخواهد بود. امیدواریم این ساز و کار ها طوری باشد که در بلند مدت بتوانیم کار های اقتصادی خودمان را در سوریه انجام دهیم. سوریه احتیاج به سرمایه گذاری در حوزه ساختن کشورش دارد و ما هم پتانسیل بزرگی برای حوزه ساخت و ساز و خدمات فنی و مهندسی داریم.»

وی درباره چالش های ایران برای دریافت بدهی اش از سوریه بیان کرد: «آن زمان که دولت سوریه مشکلی هم نداشت به دلیل کاهش تولید ناخالص ملی و تورم شدید، امکان بازپرداخت بدهی هایش را نداشت یعنی دولت سوریه هیچ وقت توانست بدهی های پیشین خود در حوزه بنزین را پرداخت کند. توان مالی کشورش هم برای بازپرداخت به اندازه کافی نبود. من فکر می کنم دولت سوریه در آینده هم توان مالی نداشته باشد. نکته دیگر این است که زین پس یک سوریه یکپارچه تحت حکومت مرکزی خواهیم داشت یا تجزیه سوریه را شاهد خواهیم بود؟ در صورت تجزیه سوریه، این تعهدات بر عهده کدام دولت خواهد بود؟ همین الان کرد ها در شرق، سنی ها در غرب و حوزه علویون هم در مرکز، سه گروه حاضر هستند و ما نمی دانیم که آینده به سمت سوریه یکپارچه خواهد رفت یا خیر؟ باید ببینم که دست روزگار و تصمیمات داخلی به کدام سو می رود.»