صنعتی سازی و ساخت و ساز مبتنی بر دانش، هم یک روش است و هم یک رویکرد

به گزارش تین نیوز به نقل از شرکت بازآفرینی شهری ایران، عبدالرضا گلپایگانی سرپرست شرکت بازآفرینی شهری ایران در گفتگویی مشروح به بیان نقطه نظرات خود در زمینه صنعتی سازی پرداخت و گفت: وقتی در صنعتی سازی و رویکرد پیش ساختگی استفاده از دانش نوین در ساختمان مطرح می شود، فقط متمرکز به سازه ساختمان نیست وقتی بتوان در اجزای مختلف از تکنولوژی و دانش روز بیشتر استفاده کرد، شایسته است روش های غیرصنعتی را کنار نهاد و در راستای صنعتی سازی و هوشمندسازی ساختمان پیشرفت کرد.

مشروح این گفتگو با عبدالرضا گلپایگانی سرپرست شرکت بازآفرینی شهری ایران به شرح زیر است:

صنعتی سازی ساختمان را چگونه معرفی می کنید؟

روش های تولید صنعتی ساختمان یک رویکرد همه جانبه است، اگر به تاریخچه توسعه در کشورهای پیشرفته بنگریم. با رشد سریع شهرنشینی و ضرورت بازسازی پس از جنگ جهانی اول و دوم در کشورهای اروپایی و آمریکا، نیاز به تولید انبوه ساختمان ایجاد شده و پیشرفت تکنولوژی های ساخت به روش های ساخت صنعتی منجر شده است.

در این دوره از جنبه معماری، تعریف و کارکرد فضای سکونت و فضای کار هم دگرگون شد، معماران مدرنیت "خانه را ماشین زندگی نامیدند". یعنی فضای سکونت به عنوان یک قالب برای عملکرد تقلیل یافته  و فرم و فضا تابع عملکرد شده است. در واقع رویکرد خردگرایانه مطلق در روش ساخت هم اثر می گذارد و تولید صنعتی ساختمان در نسل اول، برآمده از این تفکر معمارانه هم هست که فضایی برای پاسخ به عملکرد خلق شود.

در شمال اروپا علاوه بر نیاز به تولید انبوه مسکن، محدودیت های اقلیمی و کوتاه بودن فصل مناسب برای کار در محل اجرای پروژه هم بر ایجاد روش های نو در ساخت و ساز اثر گذاشت . این کشورها در پیش ساختگی جلوتر از بقیه بودند، در اتحاد جماهیر شوروی سابق و شمال اروپا چنین مسائلی سبب شد تمایل به پیش ساختگی بیشتر باشد.

ویژگی نسل اول پیش ساختگی چیست؟

تعریف نسل یکم پیش ساختگی این بود که چند تیپ معماری طراحی شود، برای این چند تیپ قطعات سازه ای و معماری طراحی گردد، خط تولید برای ساخت قطعات راه بیفتد و پس از تولید قطعات آنها را در محل نصب کنند. این نسل از پیش ساختگی در ایران هم فعالیت داشته است. ارتش شاهنشاهی یک سری سیستم پیش ساخته از شوروی خریداری کردند، کارخانه های پیش ساخته ایران در تبریز، کرمان، تهران، اصفهان و مشهد فعالیت می کردند. خط تولید این کارخانه ها برای چند پلان تیپ طراحی شده بود و معماری شامل نقشه های محدودی بود. به عنوان مثال در شهرک شهید رجایی در بزرگراه صیاد شیرازی که متعلق به ارتش است از همین روش و با  قطعات پیش ساخته بتنی استفاده شده است. یا محله قزل قلعه که ساختمان های ۴ و ۵ طبقه وجود دارد ساختمان با قطعات پیش ساخته شکل گرفته است. طراحی و ساخت با استفاده از نقشه های تیپ، این روش پیش ساختگی را روش "سیستم بسته" می نامند. در این روش سرعت ساخت بالا می رود و نظارت کارگاهی نسبت به روش متداول ساده تر است.

نسل دوم پیش ساختگی دارای چه مشخصاتی است؟

صنعت ساختمان با تحول و پیشرفت علوم و تجدید نظر در برخی از دیدگاههای کمیت گرایانه پس از جنگ جهانی در معماری مورد بازنگری قرار گرفت، اندیشه های نو در معماری و نهضت های بعد از دوره مدرن اثر خود را بر صنعتی سازی هم نهاده اند. یکی از تحولات اساسی در این زمینه نگاه به شهر و ساختمان و ساخت و ساز به عنوان یک پدیده سیستمی بود. همانگونه که گفته شد، نسل نخست صنعتی سازی مبتنی بر طراحی محدود در یک "سیستم بسته" شکل گرفت، در نسل دوم رویکردهای تنوع گرایانه قدرت یافت، در تفکر سیستمی و تفسیر سیستمی پدیده ها ساخت و ساز در یک "سیستم باز" قرار گرفت، یعنی اجزا سیستم می توانند با برون از مرزهای سیستم مبادله و جابجایی داشته باشند، در این نگاه قطعات پیش ساخته توانایی استفاده در پروژه های گوناگون را پیدا نمودند و همزمان انعطاف پذیری در معماری با استفاده از مصالح و قطعات پیش ساخته بر هم منطبق گردید و صنعت ساختمان را با گستردگی فراوان تری بسوی صنعتی سازی برد.

بعنوان مثال در سیستم بسته ساخت کابینت و کمدهای شهرک اکباتان، صرفا جهت چند تیپ کابینت و کمد طراحی و ساخته می شد و در همه نقشه ها مورد استفاده قرار می گرفت، بدون شک این تولید انبوه سبب صرفه جویی در مصالح و سرعت بالاتر ساخت می شد. اما از این خط تولید نمی شد برای نقشه دیگری استفاده نمود. در سیستم باز خط تولید کابینت و کمد این قابلیت را یافت که با ترکیب متنوع از اجزا خرد خروجی متنوعی متناسب با نیاز و خواست متقاضی ساخته و در محل نصب شود.

با تحولات نظری در معماری و کاهش تقاضا برای ساخت انبوه و الزامات بازار فروش در برخی از کشورهایی که در حوزه پیش ساختگی پیشرو بودند "طراحی سیستم System Desing" مقدمه تولید صنعتی شد، در گام نخست می بایست سیستم پیش ساخته را متناسب با شرایط بازار طراحی نمایند. در نسل دوم ادعا این است که سیستم پیش ساخته قابلیت پاسخگویی به نیازهای متفاوت برای تولید فضای کار، فضای آموزشی، مدرسه، بیمارستان، خانه و غیره را دارد. نسل اول یک سری پلان تولید می کرد، در نسل دوم در واقع کار خلاقانه معمارانه وارد تولید صنعتی شد. دستیابی به یک روش هوشمندانه تا هر چه سلیقه مشتری باشد بتوان تولید کرد که این انقلابی در طراحی صنعتی بود تا از این ابزار در خدمت خلاقیت معمارانه استفاده شود نه اینکه خود را اسیر چند تیپ محدود نماید.

 به نظر می رسد پیش ساختگی و تولید انبوه ساختمان همزاد هستند ؟ در کشور ما در سالهای اخیر طرح های عظیم تولید انبوه مسکن در دستور کار بوده است. لاکن ، پیش ساختگی مسکن توسعه جدی نیافته است.

یک مسئله که در تولید انبوه مطرح است . این است که پیش ساختگی با تولید انبوه گره خورده است؛ گفت: یعنی زمانی که بتوانید تولید انبوه داشته باشید، تولید در شمار بالا اقتصادی تر خواهد شد، ولی اگر تولید انبوه نداشته باشید حتما سیستم های صنعتی گران تر از معمولی هستند. علت اینکه در جامعه ما روش پیش ساخته رشد نکرده و صنعت ساختمان به سمت این موضوع نرفته است، این است که تولید انبوه کمتر شکل گرفته است. یکی از فرصت ها پروژه مسکن مهر بود که نهایتاً به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار واحد مسکونی رسید، آنهم ادامه دار نبود تا سرمایه گذار اطمینان داشته باشد که حتما پاسخ مالی مناسبی از ایجاد خط تولید دریافت خواهد کرد، ضمن اینکه خیلی از پروژه های مسکن مهر پراکنده بودند. در شرایط پراکندگی نیز باید برآورد شود که نوع تولید و هزینه حمل رساندن قطعات تولید شده و هزینه نصب به چه صورتی خواهد شد به عنوان مثال زمانی در شهری می خواهید ۵۰ هزار واحد مسکونی بسازید و گاهی در ۱۰ شهر احداث ۵۰۰۰ واحد مسکونی در هر کدام از شهرها مدنظر است که در این صورت نمی توان در ۱۰ شهر کارخانه تولید کرد، در اینجا نیز طراح سیستم چگونگی استفاده از ظرفیت های صنعتی سازی را مشخص می نماید. یعنی علاوه بر تنوع در طراحی معماری، میزان به کارگیری قطعات پیش ساخته و چگونگی ساخت آنها در کارگاه یا کارخانه یک عمل خلاقانه اندیشه محور و دانش بنیان است. همواره این اصل را باید در نظر داشت که تولید انبوه یکی از ضرورت های پیش ساختگی است.

در نسل دوم تولید بصورت سری انجام می شود. مشتری ممکن است یک بار فقط پنل نما یا قطعه سقف یا تیر و ستون بخواهد و در پروژه ای ترکیبی از اینها، مهم این است که قابلیت پاسخگویی متنوع داشته باشد، البته این روش در ایران پا نگرفت و سرمایه گذاری و حتی دانش آن هم گسترش پیدا نکرد. زمانی بحث تولید انبوه مدارس با سازمان نوسازی مطرح بود، این موضوع که کمبود مدرسه وجود دارد مطرح شد، بر این اساس من که در مسئولیت بودم  سیستمی طراحی کردم تا از این سیستم بتوان مدارس با معماری های متنوع در اقلیم های متفاوت ساخت و پیش طرح هایی هم آماده شد، ولی متاسفانه استقبالی از این قضیه نشد.

در یک دوره دیگر موضوع ساخت ایستگاههای بین راهی بصورت انبوه در میان گذاشته شد، در یک مسابقه معماری با همین ایده حائز رتبه دوم شدیم و قرار شد تعداد قابل توجهی استراحتگاه بین راهی به مجموعه ما سپرده شود، آنهم رها شد!!

آینده پیش ساختگی را در کشور ما چگونه ارزیابی می کنید . با توجه به اینکه صنعتی سازی ساختمان تنها به روش پیش ساختگی محدود نمی شود . توسعه روشهای دیگر چه جایگاهی دارد؟

وی افزود: هنوز این امکان و نیاز وجود دارد، طراحی روشی که پاسخگوی نیازهای خلاقانه معماری و نیازهای کمی باشد، این یک امر شدنی است و تجربه آن در دنیا وجود دارد و در ایران نیز روی این روش کار شده و من در دانشگاه های مختلف از جمله تهران، هنر اصفهان و امام خمینی قزوین، چگونگی طراحی سیستم پیش ساخته را تدریس کرده ام. سیستمی که برای ساخت بیمارستان، مدرسه و فضای سکونت طراحی شده باشد. در صنعتی سازی به شدت نیاز به روش ها و رویکرد خرد محور و هوشمندانه هست.

در مجموع در صنعتی سازی موضوع در گام نخست معماری است و آغازش باید با مسئله معماری باشد، چون می خواهید یک فضای زندگی بسازید و موضوعات طراحی و خلاقیت باید محور اصلی رویکرد باشد، وگرنه سیستم موفقی نخواهد شد. از این رو تنوع در تولید، بقای سیستم پیش ساختگی است.

 مسئله دیگر اینکه وقتی در صنعتی سازی و رویکرد پیش ساختگی استفاده از دانش نوین در ساختمان مطرح می شود، فقط متمرکز به سازه ساختمان نیست وقتی بتوان در اجزای مختلف از تکنولوژی و دانش روز بیشتر استفاده کرد، شایسته است روش های غیر صنعتی را کنار نهاد و در راستای صنعتی سازی و هوشمند سازی ساختمان پیشرفت کرد. یک فصل مهم روش های صنعتی سازی، روش های صنعتی در جا است، مثل قالب های تونلی که نوعی صنعتی سازی است که دیوار و سقف به صورت یکپارچه اجرا می شود و به ارتقای کیفیت ساخت و ساز، سرعت ساخت و بهبود نظارت کارگاهی کمک می کند، در این زمینه شهرک اکباتان با سیستم تونلی ساخته شده و در نمای آن نیز از دیوارهای پرده ای پیش ساخته "Curtain Wall" استفاده شده است، یا مثلا اجرایی دیوار بتنی با استفاده از قالب لغزنده و روش های تولید صنعتی درجا یک سرفصل گسترده است که باید به آن توجه جدی تر نمود. در این روش ها هم گام نخست طراحی معماری است. در طرح معماری از آغاز شایسته است که به روش ساخت توجه شود. اگر قرار است از سیستم قالب تونلی برای ساخت استفاده شود، در همان شروع کار باید طراحی معماری بر این مبنا باشد.

روش تولید صنعتی درجا قابلیت های زیادی برای ما ایجاد می کند که جهت ارتقا کیفیت ساخت و ساز و افزایش سرعت می توان از آن استفاده نمود . متاسفانه در صنعت ساختمان سازی ما کمتر به این روش ورود کرده است، در مجموع  اینکه اولا پیش ساختگی یک روش و رویکرد است، این رویکرد مترادف با موضوع معماری است. دوم اینکه روش های نسل اول پیش ساختگی دیگر پاسخگو نیست و سیستم های باز را باید گسترش داد. این نکته را به سخنانم می افزایم که پیش نیاز استفاده از سیستم باز، هماهنگی ابعادی و توجه به شبکه مدولار در طراحی فضاها و ساخت قطعات است. هماهنگی ابعادی در مبحث ۱۱ مقررات ملی و ساختمان مورد توجه قرار گرفته است، اما در طراحی نقشه ها و ابعاد و اندازه های فضاها و قطعات تولیدی کمتر به آن توجه می شود. تدوین یک شبکه مدولار برای ساماندهی و ایجاد نظم بیشتر در طرح ها و ساخت قطعات یکی از پیش نیازهای صنعتی سازی است.

بین طراحی و تولید صنعتی ساختمان و فعالیت دانش بنیان چه رابطه ای وجود دارد؟

همانگونه که پیشتر بیان شد، صنعتی سازی با بستر فعالیت های دانش بنیان و هوشمند سازی و خردافزاری هم پیوند است. چنانچه این رویکرد در همه زمینه ها رشد یابد در فرایندهای مرتبط با نقشه های ساختمانی هنگام صدور پروانه چگونگی کنترل نقشه ها و هوشمندسازی فرایندها قابلیت گسترش خواهد داشت. در دوره ای که در شهرداری تهران مسئولیت داشتم تلاش برای این بود که این رویکرد در فرایندهای مرتبط جاری گردد و در بعضی بخش ها همچون هوشمندسازی صدور پروانه اجرایی شد و در تهیه نقشه های آماده برای قطعات پرتکرار در شهر تهران و کنترل نقشه های معماری بصورت هوشمند تا مراحل پایانی پیشرفت داشت.

گاهی چرخه طراحی ، تولید و عرضه ساختمان صنعتی با صنعت خودرو مقایسه می شود این ایده چقدر صحیح است؟

فضای سکونت و کار با خودرو قابل مقایسه نیست، عوامل موثر به شکل گیری فضای مطلوب بسیار پیچیده است، مسایل فرهنگی، تاریخی، اقلیمی، اجرایی و ... به عنوان متغیرهای کمی و کیفی بر تولید فضای زندگی یا کار و فعالیت اثر می گذارند، روش مناسب برای صنعتی سازی توجه به همین تنوع و پیچیدگی است، تنوعی که در طول زمان بهره برداری هم دچار تغییر و دگرگونی می شود. اصولا معماری معنا بخشیدن به مکان است و این معنایِ زندگی در فرهنگ های گوناگون متفاوت است، خودرو چنین ظرفینی ندارد، فضای زندگی مطلوب سرشار از روح مکان و متناسب با خواست صاحب خانه است.

میدانیم که مسکن بیش از ۳۰ درصد از تشکیل سرمایه ثابت ملی را تشکیل می دهد . آیا  چه موانعی باعث شده که در ساخت صنعتی مسکن به اندازه کافی سرمایه گذاری نشود؟

انبوه سازی عمدتا توسط نهادی ریشه می گیرد که سرمایه کلان داشته باشد. تفاوت اساسی پیش ساخته با درجاسازی در تامین سرمایه آن است، که نمودار سرمایه گذاری در سیستم پیش ساخته شیب صعودی در آغاز پروژه دارد و اگر پروژه ای طی ۱۵ ماهه اجرا شود باید بخش عمده هزینه ساخت طی سه ماه اول تامین شود، اما روش درجا سازی این گونه نیست و شیب ملایم تری دارد. یکی از الزامات صنعتی سازی سرمایه کلان است، برای پروژه ها یا نیازهای انبوه، دولت می تواند نقش هدایت کننده و تسهیل گر داشته باشد. برای انجام کارهای بزرگ نیاز به اندیشه های نوآورانه و مبتنی بر دانش و تجربه است. ورود مستقیم دولت بعنوان کارفرمای بزرگ یا پیمانکار سرانجام خوشایندی نداشته است. اتکا به توان مردم و بخش خصوصی و سپردن امور به سازوکار نوآورانه ضرورت دستیابی به روش های پایدار است در چنین رویکردی دولت بعنوان راهنما و هدایت کننده نقش راهبر و تسهیل گر را به عهده دارد. دولت پاسدار منافع ملی است و رشد دانش و ظرفیت های ساخت و ساز متکی بر خرد و هوشمندی ضمانت کننده منفعت همگانی خواهد بود.

نقش اساسی دولت ایجاد زمینه پایدار برای بخش خصوصی است تا بتواند با خیال آسوده سرمایه گذاری نماید و مطمئن باشد در یک برنامه بلند مدت استفاده از ظرفیت های تولیدی ایجاد شده تداوم خواهد داشت و با تغییر دولت ها و مدیران تغییری در بازار محصولات تولیدی اش ایجاد نخواهد شد.