◄ نقش سد گتوند در شوری آب کارون
هیئت دولت، دانشگاه تهران را مامور بررسی اثرگذاری سد گتوند بر روی کیفیت رودخانه کارون کرده بود و در گزارشات آنها به وضوع عامل تنزل کیفیت آب رودخانه کارون سد گتوند دانسته نشده است.
همزمان با ایجاد مشکل بی آبی و کمبود آب و ... در خوزستان، دیدگاه ها و اظهار نظرهای مختلفی در مورد دلیل بروز این مشکل در رسانه ها و مجامع تخصصی مطرح شد.
به گزارش تین نیوز، در این زمینه دیدگاه هایی مبنی بر نقش سد گتوند بر شوری آب رودخانه کارون مطرح شد که به دنبال طرح این دیدگاه ها، پاسخ بخش زمین شناسی شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس به این اظهارات در اختیار تین نیوز قرار گرفته که در ادامه آمده است.
متن پاسخ بخش زمین شناسی شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس به شرح زیر است:
«عامل شوری رودخانه کارون سد گتوند نیست. به نظر می‌رسد شیطنت رسانه ای از سوی عاملان شوری کارون سبب شده است مطالبی از این دست گاه منتشر شود. نیت این کارها نیز ایجاد پوشش‌هایی هرچند موقت برای پوشاندن واقعیات پشت پرده است تا حاشیه امنی برای سازمان ها و افراد آلاینده کارون باشد تا مدت بیشتری به کسب سود‌های هنگفت خود بپردازند. این در حالیست که هیئت دولت، دانشگاه تهران را مامور بررسی اثرگذاری سد گتوند بر روی کیفیت رودخانه کارون کرده بود و در گزارشات آنها به وضوع عامل تنزل کیفیت آب رودخانه کارون سد گتوند دانسته نشده است.
موضوع محور سد و آمریکایی ها
این که گفته می شود محور سد را آمریکایی‌ها 20 کیلومتر بالاتر انتخاب کردند و به دلیل حجم مخزن محور سد در موقعیت فعلی انتخاب شد حرف درستی نیست. محور سد از جنبه های مختلف نظیر شرایط آب بندی، پایداری، حجم مخزن و... انتخاب می‌شود. با وجود این در موقعیت فعلی و با حجم مخزن موجود کاراریی سد برای تولید انرژی، کنترل سیلاب و...حداکثر است. به عنوان یک مثال قابل لمس، به گرمای هوا در تابستان سال های 93 و 94 می‌توان اشاره کرد.
از آنجا که به دلیل گرمای شدید مصرف برق افزایش شدید داشته و از طرفی برق پایه که توسط نیروگاه های حرارتی تولید می‌شود پاسخگوی نیاز نبوده است، مجموعه نیروگاه های برق آبی رودخانه کارون که در حالت معمول به صورت پیک (یعنی چند ساعتی که بیشترین مصرف برق وجود دارد نظیر شروع تاریکی هوا تا 11 الی 12 شب) برق تولید می‌کنند به صورت شبانه روزی برق تولید کرده‌اند و خاموشی سراسری اتفاق نیفتاد. علت چنین امکانی وجود مخزن 4.6 میلیارد مترمکعبی سد گتوند است چرا که سد‌های کارون4، کارون3، کارون1 و مسجد سلیمان با ظرفیت نصب حدود 7000 مگا وات ساعت چنین امکانی را فراهم کردند. آب رها شده از نیروگاه این سد‌ها که 2 میلیارد مترمکعب بوده است توسط مخزن سد گتوند ذخیره شد. چرا که این حجم آب در ابتدای پاییز باید تحویل سیستم کشاورزی دشت خوزستان شود. لذا با وجود سد گتوند در پایین دست، چنین مدیریتی ممکن شده است و در صورت نبود مخزن سد گتوند خاموشی سراسری و گسترده بوجود می آمد.
موضوع گنبد نمکی
کسانی که در این مورد خود را صاحب علم و تجربه معرفی می کنند، هنوز از اصول اولیه زمین‌شناسی و زمین‌شناسی ایران بی بهره اند که لنز‌های تبخیری سازند گچساران را در محدوده فروافتادگی دزفول گنبد نمکی می دانند. چنین افردی که زمین‌شناس باشند و با این خطاهای محرز، در انتها موضوعاتی که در تخصصشان نیست نظیر پرورش ماهی و... را مطرح می کنند.
مطالعات مخزن سد
در نقشه های زمین شناسی مخزن سد گتوند که توسط شرکت مهنسی مشانیر تهیه شده به وضوح محدوده ای که رخنمون نمک وجود داشته به نقشه درآمده است و اینکه گفته شد یک متر بالاتر از محور سد مطالعه نشده از بی خبری گوینده است. البته در مطالعات تکمیلی 16 گمانه حفاری و نقشه‌های دقیق زمین‌شناسی نیز تهیه شد. عمق گمانه ها نیز بیشتر از 250 متر هم بود.
مکاتبات وزارت نیرو
این که گفته می شود نامه ای یا نامه هایی که آقای شمسایی (مدیر عامل شرکت آب و برق خوزستان) نوشتند که ساخت سد متوقف شود، لازم است این نامه ها ضمیمه شود. آقای شمسایی این روزها به صراحت موضوع شوری رودخانه کارون را مسئله کشاورزی بیان می‌کنند و در چند جلسه در وزارت نیرو به این موضوع اشاره کرده‌اند.
پتوی رسی
کارکرد پتوی رسی برای این منظور بود تا در شروع آبگیری که حجم مخزن ناچیز است رخنمون‌های نمکی ناگهانی حل نشوند و آب محدود مخزن در تراز‌های پایین شور نشود. لذا تلاش شد با استفاده از این المان نقش تاخیری برای انحلال بوجود آید و مخزن از نظر حجم آب باندازه‌ای شود که امکان مدیریت کردن آب خروجی فراهم شود. در عمل همین فرآیند انجام شد و مخزن با خروجی‌هایی که برای سد در نظر گرفته شد مدیریت شد و کیفیت آب خروجی بر خلاف اظهار نظرهای بدون پشتوانه فنی کمی هم از سابق بهتر تحویل پایین‌دست شده است که در نمودار شکل1 دیده می‌شود. این نمودار بر اساس برداشت کیفیت روزانه آب توسط شرکت آب و برق خوزستان تهیه شده است. شروع آب گیری علامت زده شده است.
اختلال و نشست‌هایی در حد 15درصد مصالح پتوی رسی دیده شد که از قبل قابل پیش‌بینی بوده است که با عملیات ترمیمی اصلاح شدند و خاکریز کارکرد خود را حفظ کرده است.
بخش زیرین سد
گفته شده است بخش زیرین سد از نمک پر شد و سنسور‌ها از کار افتادند. این در حالی است که کلیه شیر آلات و ابزار دقیق سد بعد از هفت سال به خوبی کار می‌کنند و گزارش کارکرد آنها به صورت هفتگی، ماهانه و سالانه منتشر می‌شود.
توربین های سد
چهار توربین نوع فرانسیس سد گتوند به خوبی و بدون هیچ مشکلی کار می‌کنند چرا که آب خروجی نیروگاه با Ec حدود 500تا 800 میکرو ماوس می‌باشد(بسته به فصل). لذا این کیفیت آب نزدیک به شرایط آب معدنی است و نویسنده نه در مورد توربین چیزی می داند و نه حدود کیفیت آب برایش روشن است.
هزینه ساخت سد
ارزش برق تولید شده سد گتوند به حدی بالا بوده که بعد از پنج سال تمام هزینه های آن را جبران کرده است. ارزش برق فروخته شده به ریال بوده در حالی که به سه برابر قیمت می‌توانسته به عراق صادر شود که البته اینکار انجام نشده است. در ضمن وقتی صحبت از هزینه می‌شود باید گفت طی دوره ساخت حدود 10 هزار نفر از کارگر تا مهندس، پژوهشگر و.... در این طرح فعالیت کرده‌اند. با توجه به برگشت هزینه ها و امکان تولید برق دائمی از این سیستم حداقل برای 100 تا 200 سال درآمد زایی این طرح ممکن خواهد بود چراکه مخزن سد گتوند بدلیل ساخت سد‌های متعدد در بالادست هیچگاه بوسیله رسوب تهدید نخواهد شد.
حجم نمک
حجم نمک توسط افراد 2 میلیارد تن ذکر شده است. مطالعات انجام شده و گمانه های حفر شده و برداشت دقیق رخنمون لنز‌های نمکی در نهایت منتهی به تخمین حدود 45 میلیون مترمکعب با عیار 20 درصد نمک در حاشیه مخزن شده است. بر اساس بیلان جرمی همین مقدار نیز به صورت کامل حل نشده و انحلال متوقف نیز شده است. احجام و اوزان ذکر شده بر چه مبنایی است؟
بررسی علل شوری رودخانه کارون
همانطور که در شکل 1 دیده می شود، کیفیت رودخانه کارون در پایین دست سد گتوند تغییر چندانی نسبت به گذشته نشان نمی‌دهد بنابراین دلایل افت کیفیت رودخانه کارون را باید در جای دیگر جستجو کرد. نمونه برداری از رودخانه کارون در مقاطع مختلف تا شهر‌های اهواز و آبادان نشان می دهد سهم پساب های کشاورزی به ویژه کشت و صنعت نیشکر در پایین دست بیشترین است که 70 درصد شوری رودخانه کارون ناشی از پساب شور این صنعت است. دلیل این اثرگذاری بالا، حجم چشمگیر برداشت آب با کیفیت بالا از بند تنظیمی گتوند است که در نهایت بخشی از آن به صورت پساب شور با Ec بین 5000 تا 15000 وارد رودخانه کارون می‌شود. در رده های بعدی می‌توان به فاضلاب شهری و پساب حوضچه های پرورش ماهی اشاره کرد. همانطور که در شکل 1 دیده می‌شود متوسط Ec آب تحویلی سد گتوند را می‌توان بین 900 تا 1100 درنظر گرفت. در حالیکه با ورود پساب های ذکر شده در شهر اهواز این مقدار بین 1500تا 3000 می‌رسد. حال این سوال باید پاسخ گفته شود که اثر نامطلوب کشت و صنعت نیشکر بر رودخانه کارون آیا از گذشته وجود داشته است؟ چرا امروزه تاثیرات آن تشدید شده است؟
در پاسخ باید گفت از دیرباز این اثر وجود داشته است به عبارت دیگر حجم برداشت آب از کارون و پساب ناشی از آن هردو مقدار بالایی بوده ولیکن آورد رودخانه کارون بالا بوده است و تاثیر پساب ذکر شده کمتر دیده می‌شده است. در سال های اخیر به ویژه از سال 87 که حوضه کارون وارد خشکسالی شده، آورد رودخانه کارون در حدود 50-40درصد کاهش پیدا کرده در حالیکه برداشت آب و تولید پساب کشت و صنعت‌های نیشکر نظیر گذشته است و سطح حوضچه‌های پرورش ماهی نیز به 17000هکتار رسیده است. بنابراین کیفیت رودخانه کارون در سال های اخیر با کاهش کیفیت مواجه شده است.
هرچند همه بحث ها در رابطه با رودخانه کارون است ولیکن بررسی رودخانه دز نیز خالی از لطف نیست. در این حوضه چیزی به نام سد گتوند وجود ندارد که مانور‌های مختلف رسانه‌ای بر روی آن انجام شود ولیکن موضوع نظیر کارون بوده و در عمل نیمی از پساب های کشت و صنعت صنایع نیشکر وارد کارون و نیمه دیگر وارد رودخانه دز می‌شود.
از نکات قابل تامل در افت کیفیت آب رودخانه کارون در شهر اهواز، ورود رودخانه دز به کارون و تشکیل کارون بزرگ است. هرچند کیفیت آب خروجی از سد دز در حد آب معدنی و Ec آن در حدود 300تا400 است. با وجود این با ورود پساب های کشت و صنعت نیشکر کیفیت رودخانه دز به شدت افت کرده و Ec در اغلب ماه های سال نزدیک به 3000 است. اکنون به خوبی روشن است سد گتوند تاثیری بر افت کیفیت آب رودخانه کارون ندارد و هیاهوی رسانه‌ای انجام شده توسط عاملان اصلی شوری رودخانه کارون به منظور گمراه کردن افکار عمومی و سنگر گرفتن در پشت سازه سد گتوند است. سدی که تا کنون چند سیلاب از جمله سیلاب مهیب نوروز 94 را مهار کرده و حدود 14میلیارد کیلو وات ساعت انرژی پاک برق آبی حاصل کارکرد آن است. همچنین تنظیم حدود 50 میلیارد مترمکعب آب رودخانه کارون و انجام کشاورزی پایدار در پایین دست از کارکرد‌های آن است.»
آیا بهتر نیست به جای آن که هر یک از ذینفعانِ ساخت و بهره برداری از این سد، و همچنین متخصصین و کارشناسان، به تنهائی نظرات خود را مطرح نمایند، جلسات تخصصی تشکیل و موضوع از همه زوایا و ابعاد بررسی شود؟ (البته که نوشداروی بعد از مرگ سهراب است و باید قبل از اجرای سد؛ برنامه ریزی ها و طراحی ها بر اساس اصول توسعه پایدار انجام می شد.