◄ حمل‌ و‌نقل ریلی در صنعت فولاد چه جایگاهی دارد؟

محمد کاظم صباغی هرندی*  حمل و نقل ریلی به دلیل مزایای منحصر به فرد آن از جمله مصرف سوخت، آلودگی کمتر و حفظ محیط زیست در مقایسه با سایر روش های حمل ارزان تر به شمار می رود. اما به دلیل نیازمندی به سرمایه گذاری بیشتر، این نوع از حمل و نقل گران قیمت است.

در حال حاضر حمل و نقل از بخش های کلیدی اقتصاد بوده که تاثیر قابل توجهی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی خواهد داشت. حمل و نقل علاوه بر اینکه ارتباط بین تولید و مصرف را برقرار می کند، جایگاه انکار ناپذیری در زنجیره تامین دارد. بنابراین با توسعه حمل و نقل کشور و به دلیل جایگاه آن بخش های اجتماعی و اقتصادی را به سمت توسعه پیش می برد. حمل و نقل ریلی به دلیل مزایای منحصر به فرد آن از جمله مصرف سوخت، آلودگی کمتر و حفظ محیط زیست در مقایسه با سایر روش های حمل ارزان تر به شمار می رود. اما به دلیل نیازمندی به سرمایه گذاری بیشتر، این نوع از حمل و نقل گران قیمت است.

افزایش رقابت پذیری صنعت فولاد با بهره گیری از حمل ریلی

به طور کلی استفاده از شبکه حمل و نقل ریلی می تواند تاثیر بسیار زیادی در کاهش قیمت تمام شده و قدرت رقابت پذیری داشته باشد. میزان رقابت پذیری صنایع فولادی و به ویژه مصرف کنندگان به حمل و نقل وابسته است؛ چراکه بخشی از بهای تمام شده محصول تولیدی شامل هزینه های حمل مواد اولیه و محصولات تولیدی می شود. با توجه به نقش مهم حمل ونقل در صنایع مادر و بزرگ، اصلی ترین نکته، رعایت جانمایی واحدهای زنجیره تولید فولاد با معادن سنگ آهن، بندرها و شبکه راه آهن است. دولت باید در برنامه ریزی برای صدور مجوز، ایجاد و توسعه طرح های تولیدی، نزدیکی این طرح ها به معادن، بندرها و خطوط ریلی را به منظور کاهش هزینه های حمل ونقل در نظربگیرد.

درحال حاضر، هزینه های حمل ونقل در تولید فولاد بیش از پیش بینی ها بوده، درحالی که این مقدار در کشورهای با زیرساخت حمل ونقل مناسب، بسیار کمتر است.

طی مطالعات به عمل آمده در کشورهای توسعه یافته تمایل به استفاده از راه آهن برای حمل مواد معدنی بیشتر است؛ در این کشورها اطمینان از حمل و نقل، سطح قیمت ها، ظرفیت، مدیریت اطلاعات و مدت زمان جزو شاخص هایی هستند که در انتخاب خطوط ریلی در حمل مواد معدنی موثر است. وضعیت ایران از نظر قرار گرفتن در مسیر ترانزیتی از موقعیت خوبی برخوردار است، ولی گسستگی خطوط راه آهن ایران از خطوط راه آهن جهانی موجب شده نتوانیم از این مسیر برای صادرات محصولات خود یا حتی در بخش ترانزیتی بهره ببریم.

درحال حاضر، مشکل حمل ونقل در زنجیره فولاد فقط مربوط به جابه جایی مواد اولیه مثل سنگ آهن، کنسانتره یا گندله نیست، بلکه تعدادی از شرکت های فولادی به دلیل عدم اتصال به شبکه ریلی مجبورند محصولات نیمه نهایی و نهایی خود را به طور عمده به وسیله جاده حمل کنند که این مساله از عدم جانمایی درست واحدهای تولیدی در گذشته حکایت دارد.

از سوی دیگر، با دسترسی به یک روش حمل مناسب تولیدکنندگان نیز می توانند با سرعت بیشتری ضمن دریافت اقتصادی و پایدار مواد اولیه، محصولات خود را در اختیار مصرف کنندگان قرار دهند. امروزه رقابت در صنعت فولاد دنیا بسیار مهم است و هر فولادسازی که بتواند تولید رقابت پذیری داشته باشد، موفقیت خود را در بازار تضمین خواهد کرد.

 ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر راه های بین المللی، حمل و نقل خصوصاً حمل ریلی جایگاه ویژه ای در توسعه اقتصادی کشور دارد. از طرفی در ایران به دلیل وجود منابع معدنی و کارخانه ها به خصوص صنایع فولاد در نقاط مختلف حمل ریلی جایگاه ویژه ای در حمل محمولات زنجیره فولاد داشته است. به گونه ای که بیشترین میزان حمل را در شیوه های حمل ریلی و جاده ای به خود اختصاص داده است.

علل جایگاه برتر حمل ریلی نسبت به حمل جاده ای در صنعت فولاد

حمل و نقل ریلی از لحاظ مصرف سوخت و کارایی بسیار کاراتر از زیر بخش حمل ونقل جاده ای عمل می کند. همچنین هزینه های تخریب و اجتماعی در حمل ونقل ریلی به مراتب کمتر از حمل و نقل جاده ای است. بر اساس مطالعات بانک جهانی و سازمان محیط زیست هر تن آلاینده منتشر شده در سیستم حمل و نقل به عنوان معیاری برای مشخص شدن هزینه اجتماعی در نظر گرفته می شود. بر اساس بررسی های انجام شده هزینه تخریب محیط زیست در سیستم حمل و نقل جاده ای تقریباً هشت برابر این شاخص در سیستم حمل و نقل ریلی است.

همچنین بالا بودن ضریب ایمنی، کاهش قابل توجه در میزان مصرف سوخت، حمل حجم زیاد از محصول در هر مرحله بارگیری و بالطبع کاهش تردد جاده ای از ویژگی های حمل ریلی است.

حمل و نقل یکی از اساسی ترین بخش ها در اقتصاد کشور است؛ وجود زیرساخت مناسب برای حمل و نقل کالا به یک کسب و کار کمک می کند تا بتواند با سایر رقبا رقابت کند. حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از زیربخش های حمل و نقل، دارای نقش کلیدی در اقتصاد نسبت به روش های دیگر حمل و نقل است. براساس سند چشم انداز ۲۰ ساله و تا افق ۱۴۰۴ باید سهم حمل ونقل ریلی برون شهری در جابه جایی کالا از ۱۰ به ۳۰ درصد از کل حمل و نقل کشور برسد.

چالش های پیش روی حمل ریلی محصولات فولادی

در حال حاضر به دلیل وجود فاصله بین تولیدکننده و مصرف کننده و ماهیت نگهداری و حمل مواد اولیه، حمل و نقل یکی از چالش های بنگاه های زنجیره فولاد کشور به شمار می رود. بر اساس بررسی های انجام شده در حال حاضر بیش از 60 درصد حمل ریلی مواد اولیه و محصولات کشور مربوط به محمولات زنجیره های فولاد است.

با توجه به هدف راه آهن مبنی بر حمل 200 میلیون تن محموله در افق 1404 و جایگاه فعلی حمل محصولات مرتبط با زنجیره فولاد و سهم آنها در حمل، لازم است این موضوع مورد توجه راه آهن و بنگاه های زنجیره فولاد قرار بگیرد و ضرورت آینده نگری برای تامین زیرساخت ها و امکانات لازم جهت لجستیک زنجیره فولاد صورت پذیرد. بنابراین سرمایه گذاران در بخش های مختلف زنجیره فولاد باید حمل و نقل ریلی را مشابه یکی از بخش های تولیدی و فرآیندهای آن لحاظ کرده و در زیرساخت های آنها نگاه ویژه ای به این مقوله داشته باشند.

قطعاً حمل پایدار مواد اولیه و محصولات تولیدی، یکی از الزامات تولید پایدار بوده و در صورت ایجاد ثبات و توسعه در این بخش بهره برداری از ظرفیت های تولید و توسعه های آتی امکان پذیر خواهد بود.

طبق بررسی های کارشناسی حمل و نقل ریلی مواد و محصولات در مسیر طولانی به خصوص بالای 250 کیلومتر علاوه بر مسائل زیست محیطی و ایمنی به دلیل اقتصادی نسبت به حمل جاده ای مقرون به صرفه تر است. اما در کشور ما متاسفانه به دلیل محدودیت هایی از قبیل عدم اتصال تعدادی از مبادی تامین و مراکز بار به شبکه ریلی، محدودیت های نیروی کشش و ظرفیت سیر که به کاهش قابل توجه سرعت سیر نیز منجر شده است، حمل قابل توجهی از مواد و محصولات زنجیره فولاد به حمل جاده ای کشانده شده است. البته پایین بودن نیروی کشش به دلیل نبود لوکوموتیو آماده مهم ترین دلیل حمل جاده ای مواد اولیه و محصولات فولادی است.

در حال حاضر کمبود نیروی کشش از چالش های عمده حمل ریلی بوده که علاوه بر تاثیر در حمل کالاهای اساسی، ترانزیت و سوخت منجر به توقف طولانی واگن های حمل مواد اولیه در مسیر حمل و عدم حمل به موقع مواد اولیه شد و بعضاً کاهش تولید تعدادی از کارخانه های تولیدی را سبب شده که در صورت تداوم این موضوع به توقف بخش های تولیدی برخی از صنایع منجر خواهد شد. عدم اتصال مبادی به شبکه ریل و ظرفیت سیر نیز رتبه های بعدی رادر این مورد به خود اختصاص می دهند.

بنابراین موضوع حمل ونقل یکی از چالش های مهم صنعت فولاد کشور به شمار می رود که بخش قابل توجهی از هزینه های تولید محصولات فولادی را به خود اختصاص داده است. استفاده از حمل ونقل ریلی می تواند با کاهش هزینه های عملیاتی، سودآوری و توان صادراتی شرکت های فولادی را افزایش دهد. با وجود این، به دلایل مختلف از جمله یارانه بالای سوخت در کشور و عدم توسعه زیرساخت های ریلی، توجه زیادی به این مقوله نشده است.

نیاز به سرمایه گذاری در زیرساخت های ریلی

بررسی ها نشان می دهد، کالاهای معدنی و فلزی به ترتیب دارای رتبه اول و چهارم در میزان حمل جاده ای بوده اند، که این خود نشان دهنده حجم بالای حمل مواد معدنی در کشور است که باید ظرفیت بیشتری را در حوزه حمل ریلی به خود اختصاص دهد.  با توجه به افق 1404 در مورد تولید 55 میلیون تن (شمش فولاد) و نیاز به حمل بخشی از 168 میلیون تن سنگ آهن، 86 میلیون تن کنسانتره و 80 میلیون تن گندله مرتبط با تولید 55 میلیون تن و افزایش سهم ریل در حمل این مواد لازم است، اقدامات موثر از سوی راه آهن جمهوری اسلامی ایران که بعضاً با مشارکت و سرمایه گذاری شرکت های صنایع معدنی و فولادی در خصوص زیرساخت های حمل ریلی از جمله افزیش بهره وری، تامین نیروی کشش و توسعه شبکه ریلی به عمل آید تا علاوه بر تضمین حمل پایدار مواد اولیه و محصولات فولادی در راستای توسعه اقتصادی و تحقق توسعه اجتماعی در بخش های مختلف نیز گام برداشته شود.

پیش بینی دولت برای حمل بار توسط شبکه ریلی در چشم انداز سال ۱۴۰۴ برابر با ۲۰۲ میلیون تن بوده که از این میزان بار ۱۰5 میلیون تن برای مواد معدنی و فولادی است و همچنین در سند چشم انداز طول شبکه ریلی کشور ۲۵  هزار کیلومتر برآورد شده است که در حال حاضر کل خطوط ریلی (اصلی، فرعی، مانوری) در حدود 14 هزار کیلومتر برآورد می شود. بنابراین برای رسیدن به سند چشم انداز احداث 9 هزار کیلومتر از ضروریات لازم  است.

 برای دستیابی به حمل و نقل فولاد در چشم انداز ۱۴۰۴ (به میزان ۵۵ میلیون تن)، از مجموع ۱۲ هزار کیلومتر خطوط توسعه، تا پایان سال ۱۴۰۴، سهم فولاد به میزان ۱۷۹۵ کیلومتر است که علاوه بر این ۱۲۵۵ کیلومتر از خطوط راه آهن نیز باید دوخطه بشود تا بتوان به اهداف سند چشم انداز در حمل و نقل ریلی دست یافت.

در کشورهای پیشرفته برای حمل مواد معدنی عمدتاً از بخش ریلی استفاده می شود، در حالی که در ایران به علت بالا بودن هزینه های احداث زیر ساخت های حمل ریلی نسبت به حمل جاده ای و دریایی سهم ریلی پایین تر است. به همین علت صنایع معدنی و فولاد از مزیت های راه آهن نمی توانند استفاده کنند که در نتیجه باعث بالا رفتن هزینه تمام شده محصولات خواهد شد.

آمارها نشان می دهند، 30 کشور برتر در زمینه خطوط ریلی، بیش از 84 درصد خطوط ریلی جهان را در اختیار دارند و 52 درصد از این خطوط، تنها متعلق به شش کشور است. در این میان، ایران با داشتن حدود 15 هزار کیلومتر خط ریلی، یک درصد از خطوط ریلی جهان را به خود اختصاص داده و جایگاه بیست ویکم جهان را در این زمینه کسب کرده است. در بخش لجستیک و زنجیره های تامین در حوزه ترانزیت و جابه جایی کالا و صادرات نیز ایران در رتبه 64 جهان قرار دارد. در حال حاضر، حجم جابه جایی بار در کشور حدود 500 میلیون تن است که 12 درصد آن با استفاده از سیستم ریلی انجام می شود و براساس برنامه ششم این مقدار باید به 30 درصد افزایش یابد.

*مدیر ارشد خدمات فنی و پشتیبانی شرکت فولاد مبارکه