◄ دریاچه ای باستانی؛ عامل اصلی توسعه و رونق سیستم حمل و نقل ایران زمین

در پی کشف ابر دریاچه باستانی ری در ایران(Paleo Mega Lake of Rey) یا به اختصار PAMELA، موضوعات متنوعی مطرح گردید که توجه جامعه علمی و عامه مردم را به خود جلب نمود.

موضوع از این قرار است که در فاصله زمانی 12 هزار سال قبل تا حدود 500 سال قبل، دریاچه ای پهناور با وسعت 1.7 دریای خزر امروزی در ایران مرکزی تا لوت و جازموریان گسترش داشته است.

این دریاچه برای اولین بار به صورت یکپارچه در نشریه OpenQuaternary آمریکا در سال 2021 به چاپ رسید. کاشف این دریاچه هادی جراحی، زمین شناس و زلزله شناس است که بیش از 16 سال از زندگی خود را وقف بررسی، تحقیق و مطالعه این دریاچه نموده است.

در این مقاله، به موضوع اثر این دریاچه بر سیستم ترابری و ناوبری ایران باستان و ایران امروزی خواهیم پرداخت. 

قطب های اقتصادی و نظامی ایران باستان

همانطور که اشاره شد، وسعت PAMELA به حدی بوده است که بسیاری از شهرهای مهم و تاریخی ایران زمین بر کرانه های ساحلی آن بنا شده بوده اند. در واقع کاربری این شهر ها بندرگاه های کوچک و بزرگی بوده است که از طریق سیستم ناوبری(Navigation) باستانی با یکدیگر در ارتباط بوده اند. طی مطالعاتی که جراحی (2024) در نشریه HistoricalGeology به چاپ رساند، شهرهایی نظیر ساوه، راگا (نام قدیم ری)، سیلک (کاشان)، شهر سرخس (نام قدیم رشم در جنوب دامغان)، جندق، میبد، بیده، اقدا، سمنان، زابل و ... همگی در تراز ارتفاعی حدود 1000 متر از سطح دریا بنا شده اند. شهرهای یاد شده به همراه تعداد بسیاری دیگر، بنادر اصلی ایران در گذشته به شمار می روند. بنابر این انتظار می رود بتوان امروزه آثار و شواهدی و بقایایی از سیستم ناوبری آن دوران را مشاهده نمود.

نشانه ها و علائم سیستم ناوبری در ایران باستان 

۱-اولین اصل در ناوبری، جهت یابی است. قطب نمای مغناطیسی در سال 1182 توسط چینی ها کشف شد. اما پیش از آن از ستاره ها، خورشید و ... برای جهت یابی استفاده می شد. اما در دریاچه، حمل و نقل دریایی نیازمند چیزی پیچیده تر است تا اولاً کشتی ها و قایق ها (در شب یا روز) بتوانند مقصد را بیابند و دوم آنکه، از مناطق پر خطر که احتمال بر گل نشستن و ... وجود دارد اجتناب کنند. به همین سبب فانوس دریایی (Lighthouse) ابداع گردید. قدیمی ترین فانوس دریایی شناخته شده، مربوط به بطلمیوس دوم در 2320 سال قبل در استانبول ساخته شده است. در ایران سازه هایی در اطراف کویر مرکزی و دیگر نقاط وجود دارد که به میل یا برج آتش مشهور هستند. این سازه ها که از دوره هخامنشیان و پس از آن توسعه یافته اند، نقش مهمی در راهنمایی مسافران داشته اند. موقعیت چیدمان این میل ها در اطراف PAMELA به روشنی نشان می دهد که کاربری آن ها مشابه فانوس دریایی بوده است. قدیمی ترین فانوس دریایی شناخته شده بشر در منطقه جنوب دامغان و مجاورت روستای رشم قرار دارد. این فانوس که به کوه آتشان شهره است، در گذشته های دور، پیش از ورود آریایی ها به ایران، برای علامت دادن به کشتی هایی که از جندق عازم می شدند، استفاده می شده است. میل تپه ری نیز نقشی مشابه داشته است. تا کنون بیش از 30 عدد از فانوس های دریایی شناسایی شده اند تا به تهیه قدیمی ترین نقشه ناوبری جهان کمک کنند. 

این شواهد همگی بر توسعه سیستم حمل و نقل در زمان بقای دریاچه دلالت دارند. شهرهای ساحلی همواره با مشکل گل و لای معابر در زمان بارندگی مواجه بودند.

۲-در 7000 سال قبل در شهر صد دروازه (Hecatompylos) در غرب دامغان امروزی، با حمل شن و ماسه از بستر رودخانه ها، سیستم راه سازی شوسه را بنا کردند.

بقایای چنین راه هایی را هم اکنون نیز می توان مشاهده نمود.  

شکل 1: میل یا برج آتش. A: میل علی آباد قم، B: میل فهرج در کرمان، C: میل فیروز آباد در ترشیز D: میل کرات در تایباد E: میل صفرعلی قم، F: میل میم در قم، G: پلکان مارپیچ در میل میم.

ویژگی مشترک تمامی میل ها ستون بلند که بسته به موقعیت کوهستانی یا دشت، از ارتفاع 4 متر تا 25 متر ساخته شده اند. در راس این میل ها از آتش برای راهنمایی کشتیرانی استفاده می شده است.

۳-نقل تاریخ از ابر دریاچه باستانی ری 

نقل قول های مستقیم از دریاچه را می توان با جستار در کتب تاریخ کهن این سرزمین یافت. بدیهی است در شرایطی که چنین دریاچه پهناوری در ایران گسترش داشته است، تاریخ و فرهنگ را تحت الشعاع خود قرار دهد. در اینجا بخشی از نقل قول های مهم را که در تاریخ شهر های ایران آمده اند و به موضوع دریاچه اشاره کرده اند، آورده ایم. 

سون هدین جهانگرد مشهور فرانسوی 103 سال پیش، در کتاب عبور از صحاری ایران می نویسد:

به جندق رسیدیم. درب کاروانسرا با استفاده از الوار کشتی که بر گل نشسته بود، در حال مرمت بود. 

در تاریخ یزد می خوانیم:

یزدگرد دوم (460 میلادی) سه سردار داشت. میبدار، بیدار و اقدار. به آن سه دستور داد سه ده بنا کنند. میبد، بیده و اقدا بنا شد. برای آن ها بندرگاهی بود به نام بارگین که بر لب دریاچه ساوه قرار داشت. 

در تاریخ سمنان می خوانیم:

طهمورس دین شاه(حدود 6000 سال قبل)، شهر سمنان را بر لب دریاچه ای فراخ بنا نهاد. در آن دوران این منطقه جلگه و ساحل بود. 

۴-سیستم ناوبری ایران باستان از زبان نیاکانمان 

در بررسی و گفتگو با مردمان ایران زمین، داستان های جالب و شگفت انگیزی در مورد دریاچه ری می شنویم. این داستان ها سینه به سینه نقش ده اند و طبیعتا دستخوش تغییراتی نیز هستند. با این حال اصل داستان صحیح است. مصاحبه های محلی متعددی در بیشتر نقاط کشور شامل رشم، طرود، جندق، کاشان، ساوه، قرچک، زابل، جیرفت و .... ثبت و ضبط گردیده است. جمیع این مصاحبه ها بر وجود شغل ماهیگیری و صنعت کشتی رانی میان شهر های یاد شده دلالت دارند. مردمان این شهر ها، هم دریاچه را می شناسند و هم باور دارند که در روزگاران قدیم، پر آبی دریاچه، عامل اصلی رونق شهرنشینی این مناطق بوده است. این مصاحبه ها در حال گردآوری، یکپارچه سازی و نهایتاً چاپ به صورت یک کتاب هستند. 

به عنوان مثال، پیرمرد زابلی از زبان پدربزرگش نقش می کند که از کشتی رانی میان زابل و قندهار خاطراتی دارند. یا در رشم پیرزنی از دریایی حرف میزند که میان جندق و طرود گسترش داشته است. 

۵-نقش ابر دریاچه باستانی ری بر سیستم حمل و نقل امروزی ایران 

آنچه از دریاچه ری امروزه باقی مانده است، خاک رس بسیار حاصلخیز در کرانه های ساحلی به همراه خاک رس ترکیب شده با نمک و گچ در بخش های مرکزی است. بخش دوم، دقیقاً همان قسمتی است که بیشترین تاثیر را بر سیستم حمل و نقل دارد. چنین خاک هایی در زمین شناسی مهندسی به خاک های مسئله دار شهرت دارند. بدین ترتیب که در فصول مرطوب آب جذب نموده و تورم رخ می دهد. برعکس در فصول خشک نشست را شاهد هستیم. از طرفی مقاومت خاک به دلیل وجود گچ و نمک در مقابل فرسایش آب، بسیار پایین می آید. بدین ترتیب در زمان وقوع سیلاب ها، چنین خاک هایی در حجم بسیار بالا شسته شده و حمل می گردند. به عنوان نمونه در فرآیند اجرای اتوبان قم به گرمسار، چندین مرتبه زیر سازی ترمیم، اصلاح و بازسازی گردید. در جوب، مسیر اتوبانی که از اصفهان به یزد و از آنجا تا کرمان می رود، هر ساله دستخوش تخریب سیلاب می گردد. علت هم همیشه همین خاک بوده و هست. علاوه بر آن، تورم و نشست، سبب خسارت های جدی به سازه های میان راهی نظیر کاروانسراها و اقامت گاه ها می گردد. بهترین نمونه را می توان در کاروانسرای دیر گچین و همچنین تاسیسات پلیس راه در نزدیکی آن مشاهده نمود. ترک ها و شکاف های متعدد، چنین سازه هایی را تهدید می کند. 

ویژگی دیگر خاک رس، در شرایطی که شدیداً آب از دست بدهد (برداشت بی رویه از سفره های زیر زمینی)، پدیده فرونشست زمین است. به طوری که در برخی مناطق نرخ فرونشست سالانه چند ده سانتی متر می باشد. به عنوان نمونه، سیستم حمل و نقل متروی جنوب تهران در بخش اسلامشهر به رباط کریم و پرند، با فرونشست 25 سانتی متر در سال تهدید می شود. حتی با وجود هشدار های زمین شناسان، هیچ تمهیداتی در حین اجرا برای مقابله با آن لحاظ نگردیده است. نشست زمین در فرودگاه هایی نظیر امام خمینی در جنوب تهران، هم سبب ایجاد ترک های گسترده شده است. سرعت رشد شکاف های فرونشست و حرکت رو به جلوی آن ها به سمت باند فرود می تواند فاجعه ای را رقم بزند. 

شیب توپوگرافی زمین در کرانه های ساحلی دریاچه ری، در حال حاضر کنترل کننده سیستم راه سازی کشور است. بدین ترتیب که دنبال نمودن شیب طبیعی افقی ساحل، می تواند از هزینه های کلان خاکبرداری و خاکریزی حین اجرای راه، جلوگیری نماید. به عنوان مثال در محدوده اتوبان تهران مشهد، پس از گذر از گردنه آهوان، اتوبان تقریباً رد ساحل دریاچه را تا چند کیلومتر بعد از معلمان ( حدودا 100 کیلومتر از مسیر)، دنبال می کند. از طرفی همین امروز هم، تمامی شهر های مهم در چاله مرکزی کشور که زمانی با آب دریاچه پوشیده شده بود و نقش بندرگاه داشتند، امروزه مقصد سیستم حمل و نقل کشور هستند و در واقع، ما پیرو الگوی توسعه شهری باستانی هستیم. 

کلام آخر

سیستم حمل و نقل کشور، دست کم از دوره ماد ها و هخامنشیان تا به امروز، کاملاً وابسته به دریاچه باستانی ری بوده و هست. تمامی ابنیه باستانی ایران (راه ها، کاروانسرا ها، رباط ها، دژ و قلعه ها و ... ) با قدمت بیش از 500 سال در تراز های بالای آب دریاچه توسعه یافته اند. شهر های مهم و اصلی کشور که روزگارانی بندر گاه بودند، امروزه نیز به دلیل وجود جمعیت، مرکز توسعه اجتماعی و اقتصادی هستند. خاک دریاچه از دیدگاه زمین شناسی مهندسی، بیشترین اثر را بی سیستم حمل و نقل کشور در شرایط امروزی دارد. شناخت هر چه بیشتر مباحث مرتبط با این دریاچه می تواند آینده جامعه ایران را بهبود بخشد. 

به امید ایرانی آباد تر

* این نوشتار به قلم هادی جراحی، زمین شناس و زلزله شناس و با همراهی خانم مهندس دنیا نامدار، جغرافیدان و همچنین با توصیههای آقای رضا عاطفی، مستند ساز تحریر شده است.