فهرست انتظار پروژه‌های نیمه‌کاره در بخش حمل‌ونقل + جداول
ازجمله چالش‌هایی که در بخش زیرساخت‌ها وجود دارد؛ نبود اطلاعات شفاف و درست از درصد پیشرفت فیزیکی طرح‌هایی است که در حال احداث است. این طرح‌ها از مرحله مطالعات بیرون آمده و به مرحله عملیاتی می‌رسند؛ اما به دلیل نبود بودجه، پیشرفت کندی در مراحل اتمام دارند.
مسئولان بخش حمل‌ونقل ایران می‌گویند، برای پایان‌دادن به حجم پروژه‌های عمرانی که در برنامه ششم توسعه تعریف شده، ۱۴۰ هزار میلیارد تومان پول نیاز است؛ یعنی تقریباً سالی ۲۵ هزار میلیارد تومان پول باید پرداخت شود تا شاید در پنج سال آینده پروژه‌هایی که قدمت آنها به بیش از ۱۰ سال می‌رسد؛ تمام شود. این خبر بدی برای جامعه حمل‌ونقلی کشور است.
حتی اگر این میزان پول هم وجود داشته باشد؛ برنامه کلان و بالادستی است که حرف اول را می‌زند و «اعتبار» لازم برای تکمیل پروژه‌ها باید از کانال «بودجه» تأمین شود؛ اما حداقل روی کاغذ، بودجه‌ای که برای تکمیل پروژه‌های عمرانی بخش حمل‌ونقل در نظر گرفته‌شده، یک‌پنجم عددی است که موردنیاز است: ۵ هزار میلیارد تومان. انجام امور عمرانی در بخش حمل‌ونقل، عمدتاً به عهده شرکت توسعه ساخت و زیربناهای کشور است. این شرکت به‌تازگی جداولی را منتشر کرده که تصویری نیمه‌روشن از شرایط پروژه‌های عمرانی در بخش حمل‌ونقل کشور به دست می‌دهد؛ اما همین «تصاویر نیمه‌روشن» چهره واقعی پروژه‌های راه‌سازی و ریل‌گذاری کشور را در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد. جایی که «طولانی‌شدن روند اجرای پروژه‌ها» به‌واسطه «نبود بودجه» دیده می‌شود.
خطوط ریلی مطالعاتی
مطابق آنچه شرکت توسعه زیرساخت و زیربناهای کشور اعلام کرده نزدیک به ۳ هزار کیلومتر خطوط ریلی «اصلی» به‌عنوان «پروژه‌های در دست مطالعه راه‌آهن» وجود دارد که تمامی این خطوط مرحله «مطالعات مقدماتی» خود را گذرانده‌اند. از بین ۱۴ خط ریلی در حال مطالعه، فقط سه طرح است که تا مرحله طراحی تفصیلی رفته است. خط ریلی ملایر-همدان که مطالعات پایه آن انجام گرفته و در بخش تفصیلی، ۹۰ درصد کار انجام شده است. خط رشت-آستارا که طرح تفصیلی آن تا ۶۰ درصد پیشرفت کرده است. خط ریلی گرگان-بجنورد-مشهد که تا ۵۰ درصد مرحله آخر مطالعات را گذرانده است؛ و دست‌آخر، اتصال یاسوج (به‌عنوان یک مرکز استان) به شبکه ریلی که مطالعات پایه آن تا ۵۰ درصد و مطالعات طرح تفصیلی آن تا ۱۵ درصد پیشرفت کرده است.
اینها بخشی از پیش‌بینی‌هایی است که برای خطوط ریلی ایران انجام شده و با توجه به تأکید برنامه ششم توسعه بر احیا و توسعه خطوط آهن، باید در سال‌های اجرای این برنامه، برای آن بودجه‌ریزی داشت. اما نکته جالب‌توجه این است که از مجموع نزدیک به سه هزار کیلومتر خطوط ریلی در دست مطالعه، فقط ۴۵۸ کیلومتر به‌صورت «خاص» مشخص است که در چه ابعادی قرار است انجام شود؛ به‌عبارت‌دیگر در بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر از خطوط ریلی که در دست مطالعه است؛ فقط گمانه‌زنی بر پایه مطالعات پایه یا مقدماتی انجام گرفته است.
بی‌اطلاعی از پیشرفت فیزیکی
ازجمله چالش‌هایی که در بخش زیرساخت‌ها وجود دارد؛ نبود اطلاعات شفاف و درست از درصد پیشرفت فیزیکی طرح‌هایی است که در حال احداث است. این طرح‌ها از مرحله مطالعات بیرون آمده و به مرحله عملیاتی می‌رسند؛ اما به دلیل نبود بودجه، پیشرفت کندی در مراحل اتمام دارند. آن‌گونه که این آمار و ارقام نشان می‌دهد، بیش از ۵ هزار کیلومتر خطوط ریلی در کشور در دست اجرا است. در میان این پروژه‌ها، پروژه راه‌آهن شمال با طول بیش از ۲۰۰ کیلومتر و راه‌آهن سریع‌السیر تهران-اصفهان به طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر خودنمایی می‌کند؛ اما بالاترین تعهد احداث خطوط ریلی در این آمار به راه‌آهن شیراز-بوشهر-عسلویه اختصاص دارد که ۶۴۴ کیلومتر طول دارد.
باید توجه داشت که این پروژه‌ها درواقع «تکه»هایی از «پازل» کریدورهای حمل‌ونقلی راه‌آهن هستند که به دلیل ناقص‌ماندن، شرایط سختی را برای جابه‌جایی بار آن‌هم به‌صورت بین‌المللی ایجاد می‌کنند. بسیاری از کشورهای صاحب بار به دلیل همین «قطع» شدن مسیر و الزام انتقال بار از ریل به جاده، ترجیح می‌دهند کریدور دیگری را از کشورهای همسایه استفاده کنند. حتی اگر این کار هزینه بیشتری برای این کشورها داشته باشد؛ اما حداقل از اتلاف وقت که متغیر اساسی حمل بار به شمار می‌رود؛ جلوگیری می‌کند.
آزادراه‌های نیمه‌کاره
بخش دیگری از گزارش‌های شرکت توسعه زیرساخت‌ها، به موضوع آزادراه‌های کشور می‌پردازد. در این نقطه نیز چشم‌انداز مناسبی دیده نمی‌شود. آزادراه‌های زیادی وجود دارد که دولت آنها را در بخش پروژه‌های «آماده برای سرمایه‌گذاری» یا «در دست مطالعه» قرار داده است. بیش از ۲ هزار کیلومتر از آزادراه‌هایی که مرحله مطالعاتی خود را پشت سر گذاشته‌اند؛ به دلیل نبود سرمایه‌گذاری معطل مانده‌اند. به‌طور مثال در یکی از پرخطرترین مسیرهای زمینی کشور، نطنز-سیرجان-بندرعباس، آزادراهی به طول نزدیک به هزار کیلومتر آماده سرمایه‌گذاری و عملیاتی‌شدن است که به دلیل نبود سرمایه‌گذار، در دسته «بر زمین مانده‌ها» قرار می‌گیرد. یا آزادراه همدان-کرمانشاه-خسروی به طول ۳۵۰ کیلومتر که می‌تواند نقش پررنگی در ترانزیت منطقه‌ای ایران بازی کند؛ هم‌اکنون معطل «پول» است. در همین بخش، آزادراه شیراز-بوشهر نیز وجود دارد که به دلیل عبور از کوه‌های زاگرس، نیاز به سرمایه‌گذاری بالایی دارد.
بخش دیگر این آمارها، به آزادراه‌های در حال مطالعه بازمی‌گردد. هم‌اکنون بیش از ۱۸۰۰ کیلومتر آزادراه در حال مطالعه وجود دارد که اگر این مرحله نیز پشت سر گذاشته شود؛ تازه به مرحله بعدی یعنی تعیین نوع بودجه (فاینانس، اوراق مشارکت یا حتی بودجه‌های دولتی) می‌رسد که خود زمان زیادی می‌برد. در این مرحله حتی بخش‌هایی از آزادراه تهران-شمال نیز دیده می‌شود که نزدیک به چهار دهه از شروع به اجرای آن می‌گذرد و هنوز معطل مطالعات ابتدایی است. روی‌هم‌رفته از شرایط خطوط آزادراهی کشور (مطابق آنچه این گزارش می‌گوید) این‌گونه استنباط می‌شود که تا سال ۹۴ تقریباً ۹۰۰ کیلومتر از این خطوط به بهره‌برداری رسیده است. یک‌سوم از این پروژه‌های به بهره‌برداری رسیده نیز مربوط به پروژه آزادراهی حرم به حرم است که از قم شروع شده و به مشهد می‌رسد.
در دست احداث
آمارها نشان می‌دهد که شرکت توسعه زیرساخت‌ها، ۷۵۷ کیلومتر از آزادراه‌ها را در دست احداث دارد. البته بازهم مشخص نیست که این پروژه‌ها از چه زمانی کلید خورده و هم‌اکنون چند درصد پیشرفت فیزیکی دارند. به‌طور مثال، باند غربی اتوبان همت که بخشی از بار ترافیکی تهران به کرج و قزوین را از روی دوش آزادراه تهران-کرج برمی‌دارد؛ نزدیک به ۱۰ سال است که در مرحله احداث باقی مانده. این در حالی است که حجم این پروژه تنها ۱۴ کیلومتر است و به نظر می‌رسد عمده چالش موجود، بدهکاری به پیمانکاران و نبود بودجه مناسب باشد. یا در کنارگذر جنوبی تهران که ۱۵۸ کیلومتر طول دارد؛ پروژه‌ای نزدیک به هفت سال طول کشیده که حجم بالایی ندارد. ازاین‌دست مثال‌ها زیاد است و به‌خوبی نبود بودجه لازم را برای سرمایه‌گذاری و عملیاتی‌شدن پروژه‌ها نشان می‌دهد.
پیشنهادها
شرکت توسعه زیرساخت‌ها، برای روان‌شدن ترافیک آزادراهی کشور، پیشنهاد احداث برخی از آزادراه‌ها را داده است. طول این شبکه پیشنهادی تقریباً ۳ هزار کیلومتر است و عمدتاً در مناطقی قرار دارد که یک آزادراه اصلی در آن هست اما برای کاهش خطرات جاده و آسیب‌پذیری آن، پیشنهاد توسعه این شبکه ارائه شده است. ازجمله این پروژه‌ها می‌توان به آزادراه نطنز-سیرجان اشاره کرد که بیش از ۶۰۰ کیلومتر طول دارد. یا پروژه اهواز به اصفهان که تقریباً ۴۰۰ کیلومتر است. یا سمنان-سبزوار که عمده بار ترافیکی مسافری را دارد و با ۴۰۰ کیلومتر طول، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های این بخش است.
اوج و فرود
شاید مهم‌ترین نکته‌ای که این گزارش دارد، زمان اوج و فرود پروژه‌های زیرساختی کشور است. چنان‌که در دوران اوج درآمدهای نفتی، بخشی از این پروژه‌ها به سرانجام رسیده و هم‌زمان با تشدید تحریم‌ها و کاهش منابع، در سال‌های اوایل دهه ۹۰، شرایط نامناسبی حاکم شده است. چنان‌که سال ۹۴ این آمارها به پایین‌ترین سطح خود رسیده و به افزایش «بر زمین مانده‌ها» انجامیده است.
