جایگاه چابهار در راهبرد خاورمیانه‌ای هند؛ شرایط هموار برای همکاری تهران دهلی تاشکند

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار،  اخیرا «سارباناندا سونووال» وزیر بنادرو کشتیرانی هند با بیان این موضوع گفت که دو کشور هند و ایران به سرعت در حال پیشرفت به سمت امضای قرارداد بلند مدت هستند.

بر اساس این گزارش، چابهار اولین پروژه بندری خارج از کشور هند است و قرارداد بلند مدت آن به مدت ۱۰ سال اعتبار دارد و به صورت خودکار تمدید می شود. به گفته سونووال، با افزایش قابل توجه حمل و نقل در این بندر، سرمایه گذاری های آتی ممکن است. هند در سال ۲۰۱۵ در خصوص توسعه بندر چابهار و احداث خط راه آهنی که هند را به افغانستان متصل می کند، با ایران به توافق رسید و در سال ۲۰۱۶، «نارندرا مودی» نخست وزیر هند در جریان سفر به ایران، توافقنامه سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری برای توسعه چابهار را با تهران به امضا درآورد.

پیش از این نیز «جی اس جایشانکار» وزیر خارجه هند پیشنهاد داده بود که به منظور دسترسی امن و بدون مانع کشورهای آسیای مرکزی به دریا، بندر چابهار در کریدور بین المللی شمال-جنوب قرار بگیرد. وی همچنین از طرح کارگروه هند، ایران، افغانستان، ازبکستان برای استفاده مشترک از بندر چابهار استقبال کرده بود. وزیر بنادر و کشتیرانی هند ادامه داد: «بندر چابهار اکنون از نظر تجاری قابل استفاده است و در حال مذاکره با ایران برای امضای قرارداد بلندمدت هستیم. دامنه سرمایه گذاری های آتی در چابهار بعدا مطرح خواهد شد.»

برنامه دهلی برای خاورمیانه

توسعه بندر چابهار می تواند جای پای دهلی در منطقه خاورمیانه را تحکیم کند. از لحاظ تاریخی، منطقه خاورمیانه زمین بازی آمریکایی بود، اما قدرت های بزرگ به ویژه چین و روسیه، در سال های اخیر به حضور مسلط در امور منطقه تبدیل شده اند و این به وضوح در میانجیگری موفق چین بین عربستان سعودی و ایران منعکس شد. در مورد خلیج فارس، امارات و عربستان سعودی به شدت به دنبال راه هایی برای گسترش روابط با هند هستند. این موضوع تغییر قابل توجهی است، زیرا هر دو، به ویژه عربستان سعودی، مدت هاست که با پاکستان متحد بوده اند. تغییر به سمت هند تا حدی ناشی از علاقه مشترک در مهار برخی گروه های مسلح می دانند، اما انگیزه بزرگتر اقتصادی است.

از آنجایی که اماراتی ها و سعودی ها فرصت مناسبی را در کشوری با ۱.۴ میلیارد نفر می یابند، نتایج تا کنون مثبت بوده است، برای نمونه توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع بین هند و امارات منعقد شده است و تجارت غیرنفتی بین دو کشور به ۴۵ میلیارد دلار رسید که نشان دهنده افزایش نزدیک به ۷ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۲ است. هندی ها و اماراتی ها همچنین در حال توسعه روابط خود از طریق آنچه واشنگتن گروه "I۲U۲" می نامد - گروهی شامل اسرائیل، هند، امارات متحده عربی و ایالات متحده - به دنبال بهره مندی از دانش فن آوری مشترک و سرمایه خصوصی برای مقابله با انرژی های جایگزین است.

همچنین، عربستان سعودی که دومین تامین کننده بزرگ نفت و گاز هند است، می خواهد روابط انرژی را با افزودن انرژی های تجدیدپذیر به سبد انرژی توسعه دهد. ریاض و دهلی نو در حال بررسی طرحی برای اتصال شبکه برق هند به عربستان و امارات متحده عربی از طریق کابل های زیردریایی هستند. مشخص نیست که آیا این پروژه بلندپروازانه روزی میسر خواهد شد یا خیر، اما این گفتگوها نشان می دهد که دولت های هند و عربستان سعودی به دنبال راه هایی برای افزایش سطح تجارت فعلی ۴۳ میلیارد دلاری بین دو کشور هستند.

موقعیت در حال تحول هند در خاورمیانه، منعکس کننده نظم بین المللی در حال تغییر و تمایل کشورهای منطقه برای استفاده از نظام چند قطبی جدید است و ایالات متحده کار زیادی نمی تواند در مورد این پیشرفت انجام دهد. اگر شرکای خاورمیانه ای ایالات متحده به دنبال جایگزینی برای واشنگتن باشند، دهلی نو در میان گزینه ها خواهد بود. شاید ایالات متحده دیگر ابرقدرت بلامنازع در منطقه نباشد. همچنین، رویکرد هند به شدت با ایالات متحده و اسرائیل در مورد ایران متفاوت است، بنابراین واشنگتن باید انتظارات خود را در مورد معنای گسترش روابط امنیتی و اقتصادی هند با خاورمیانه کاهش دهد. بعید است که دهلی خود را در پرونده ایران با ایالات متحده همسو کند.

اهمیت بندر چابهار

تحلیلگران تایید کردند که امضای توافقنامه توسعه بندر چابهار از سوی ایران با افغانستان و هند نتایج مثبت اقتصادی برای سه طرف به همراه خواهد داشت و همچنین مسیر جدیدی را برای تجارت و حمل و نقل از این بندر واقع در اقیانوس هند هموار می کند. بطوریکه دروازه آب های بین المللی را در آن منطقه برای رسیدن به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و اروپای شرقی باز می کند. «اشرف غنی» رئیس جمهور وقت افغانستان و «نارندرا مودی» نخست وزیر هند که با حسن روحانی، رئیس جمهور سابق ایران، قرارداد این بندر را امضا کردند که ارزش آن ۱۵۰ میلیون دلار است و هدف آن توسعه تجارت حمل و نقل و مبادله کالا از طریق آن است.

دهلی نو و تهران سال هاست که تلاش جدی برای توسعه همکاری های خود در این بندر داشته اند و هند در دوره قبل معادل ۳۰ میلیون دلار در آن سرمایه گذاری کرده و کابل نیز وارد خط بهره برداری از مسیر زمینی برای این امر شده است. پروژه ای که از شهر مرزی مشهد با افغانستان واقع در شمال کشور در شرق ایران از آن می گذرد. همچنین به ایران این فرصت را می دهد که علاوه بر توسعه تجارت افغانستان، کالاها را از طریق آن به خارج از بنادر خلیج فارس انتقال دهد. در صورت توسعه، بندر چابهار به منطقه ای استراتژیک تبدیل می شود که شامل کلیه خدمات از انبارداری گرفته تا بیمه، بانک، حمل و نقل، تجارت و ترانزیت می شود.

در واقع، نقش هند در ادامه پروژه بندر ترانزیتی چابهار و الحاق ازبکستان به آن حیاتی است. در پی بازگشت طالبان به قدرت در آگوست ۲۰۲۱، ادامه دخالت هند در پروژه چابهار حاشیه ای بوده است. با این حال، با شروع به تثبیت وضعیت در افغانستان، دهلی نو موضع خود را تغییر داد. از دیدگاه دهلی نو، پروژه بندر چابهار در رقابت مستقیم با کریدور اقتصادی چین و پاکستان (پروژه شاخص طرح کمربند و جاده در جنوب آسیا) است و بنابراین برای هند و همچنین ایران از اهمیت استراتژیک برخوردار است. از طریق چابهار، هند شبکه ای از جاده ها را ایجاد کرد که مناطق افغانستان هم مرز با ایران را با پایتخت، کابل، و شهرهای اصلی افغانستان پیوند می دهد.

ورود ازبک ها

یکی از راه های خروج جمهوری های آسیای مرکزی که محصور در خشکی هستند، در صورت تحولات ناگهانی که می تواند تجارت بین المللی آنها را مختل کند، اتصال دریای خزر به راه آهن باکو - تفلیس - قارص (BTK) به حمل و نقل کالاها به مقصد اروپا کمک می کند. اما این کشورها گزینه دیگری مهمتر و آسانتر پیدا کردند و آن کریدور ایران بین جنوب و شمال است که مهمترین ارتباط تجاری آسیا و اروپا است و یکی از مهمترین مسیرهای ترانزیتی آسیای مرکزی و چین است.

مشخصه این کریدور در دسترس بودن شبکه های حمل و نقل زمینی از جمله ارتباط با ترکیه و اروپا و همچنین بنادر ایران در خلیج فارس و خلیج عمان است. در کانون این کریدور، بندر چابهار ایران خواهد بود که از اهمیت استراتژیک ویژه ای برخوردار است، زیرا تنها بندر دریایی ایران بوده که علاوه بر نزدیک ترین بندر به اقیانوس هند، دسترسی مستقیم به کشورهای آسیای مرکزی اقیانوس هند دارد.

در عمل حدود ۸۰ درصد صادرات و واردات ازبکستان از روسیه انجام می شود. بر این اساس، طبیعی بود که تاشکند حتی قبل از جنگ در اوکراین به دنبال مسیرهای ترانزیتی جدید در مسیرهای دیگر باشد، بنابراین بندر چابهار به یک نقطه منطقی برای تاشکند تبدیل شد. علاوه بر این، ازبکستان در حال حاضر خط آهنی دارد که تا شمال افغانستان امتداد دارد و قصد دارد از طریق هرات به شبکه راه آهن ایران متصل شود تا دسترسی به بندر چابهار را تسهیل کند. زمانی که تهران در پایان سال ۲۰۲۰ راه آهن مرزی خواف  هرات را به افغانستان باز کرد، این امر به وضوح نشان داده شد که ارتباط ترانزیتی چند وجهی (دریایی و ریلی) بین این دو کشور را تقویت کرد.

اگرچه جاده تاشکند - کابل - پیشاور به بندر کراچی ممکن است کمی کوتاهتر از جاده ایران باشد، اما بی خطر هم نیست، زیرا از مناطق کوهستانی می گذرد و از امنیت کمتری نسبت به جاده ایران برخوردار است. همچنین مشارکت ازبکستان در پروژه بندر چابهار، هند را قادر می سازد تا دسترسی آسان تر و سریع تری به بازار ۸۰ میلیون نفری آسیای مرکزی در منطقه ای داشته باشد که چین رقیب بزرگ سنتی دهلی نو، بزرگترین شریک تجاری و اقتصادی هند است. نارندرا مودی، نخست وزیر هند در سپتامبر ۲۰۲۱ با تاکید بر اهمیت این بندر حیاتی برای هند، از کشورهای آسیای میانه خواست تا برای توسعه تجارت خود در این منطقه از ظرفیت بندر چابهار بهره مند شوند.

در مجموع، نقش هند در ادامه پروژه بندر ترانزیتی چابهار و الحاق ازبکستان به آن حیاتی است. روابط ایران و ازبکستان با «طالبان» نیز برخلاف کریدور لاجورد که پس از تسخیر کابل توسط «طالبان» عملاً متوقف شد، نقش عمده ای در حفظ پروژه بندر چابهار داشت. عامل دیگری که به این پروژه انگیزه داد، نیاز طالبان به پیگیری پروژه های منطقه ای فرامرزی مانند خط لوله گاز طبیعی ترکمنستان - افغانستان - پاکستان- هند (TAPI)، پروژه انتقال و تجارت برق در آسیای مرکزی و جنوبی است.