زلزله و زیر سطح

 وقتی خبر وقوع زلزله را می شنویم بیش از هر چیز آنچه روی سطح قرار دارد، توجه ما را به خود جلب می کند. در حالی است که در زیرسطح خبرهای بیشتری وجود دارد. بزرگراه های زیرزمینی، تونل ها، خطوط مترو، خطوط انتقال سیالات از جمله آب، گاز، نفت، فاضلاب، مخازن ذخیره سوخت و انبارهای زیرزمینی از جمله تأسیسات زیرسطحی هستند. عدم رعایت استانداردها و مقررات فنی و مهندسی مرتبط با زلزله در هر یک می تواند منجر به فاجعه ای بزرگ تر از فاجعه اولیه شود. مقاوم سازی، جابه جایی و تغییر مصالح به کاررفته در این سازه ها بر مبنای تجارب کشورهای زلزله خیزی همچون ژاپن امری ضروری است. به ویژه در محل هایی که گسل، مقطع سازه های زیرزمینی را قطع کرده است. بررسی زلزله های رخ داده در ایران، جابه جایی عمودی تا هشت متر را هم نشان می دهد.

از جمله موضوعات پراهمیت تأسیسات گازرسانی به منظور گستردگی و شدت انفجارها و خسارات احتمالی است. شکستگی خطوط اصلی در اثر زلزله یا حتی فرونشست زمین، تخریب ایستگاه ها و شکستگی خطوط فرعی از محل انشعابات و در نهایت نشت گاز و وقوع انفجار می تواند تهران را با بحران جدی مواجه کند. یکی از راهکارهای پیشگیری از فجایع بزرگ افزایش تعداد شتاب نگارها و استفاده از فاصله زمانی حدود ۲۰ ثانیه ای میان ثبت امواج توسط این تجهیزات تا وقوع زلزله است. در این فاصله زمانی اقدامات بسیاری در بخش های مختلف قابلیت انجام دارد؛ همچون قطع اتوماتیک جریان گاز توسط تجهیزات الکتریکی بدون دخالت نیروی انسانی در کمترین زمان ممکن یا خروج نیروهای کمک رسان از جایگاه ها برای اقدام سریع و حتی نوعی اطلاع رسانی قبل از وقوع زلزله از طریق سامانه های هوشمندی که امروزه پس از آمریکا در دنیا در حال گسترش است. طراحی این سامانه به گونه ای است که حتی قابلیت اطلاع رسانی از طریق تلفن های همراه را هم دارد و با تکیه بر آموزش های مردمی می توان از شدت خسارات کاست.

براساس گزارش های پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی، ایران به دلیل قرارگرفتن در کمربند لرزه خیز آلپ -هیمالیا و در محل تصادم ورقه های اوراسیا-عربستان، از نظر زمین شناسی فعال است. حدود هشت درصد از زمین لرزه ها و حدود ۱۷ درصد از زلزله های بزرگ دنیا در فلات ایران رخ می دهد. در این فلات ۵۷۵ گسل وجود دارد که ۱۲۰ مورد آنها خطرناک هستند، حدود ۸۰ درصد شهرهای کشورمان در معرض خطر زلزله قرار دارند و روزانه ۶۰ زلزله در کشور ثبت می شود و براساس تخمین سازمان لرزه نگاری به طور میانگین سالانه دوهزار بار زمین ایران می لرزد و فقط در شهر تهران 17 گسل فعال وجود دارد. نتایج به دست آمده از تحقیقات انجام شده توسط آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (JICA) در مورد پیش بینی وقوع زلزله در شهر تهران نشان می دهد که انرژی تخلیه شده از گسل مشا فشم به میزان هشت ریشتر، گسل شمال تهران 7.2 ریشتر و گسل ری نزدیک به هفت ریشتر خواهد بود. این واقعیت ها نشانگر لزوم اعمال استانداردهای سختگیرانه در این زمینه است.

در این باره بررسی رفتار سازه های مختلف تحت تأثیر بارهای دینامیکی و مدل سازی براساس تأثیر حداکثر شدت زلزله اعلامی از سوی جایکا بر این سازه ها و اولویت بندی تأسیسات زیرسطحی بر مبنای میزان خسارت احتمالی در بدترین سناریوها، حائز اهمیت فراوان خواهد بود و ضروری است از هم اکنون نسبت به مقاوم سازی، جابه جایی و تغییر مصالح به کاررفته در آنها بر مبنای تجارب کشورهای زلزله خیز همچون ژاپن اقدام کرد. به ویژه در محل هایی که گسل، مقطع سازه های زیرزمینی را قطع کرده باشد. چراکه بررسی زلزله های رخ داده در ایران، گاهی جابه جایی قائم تا هشت متر را هم نشان می دهد.

ولی از آنجایی که طراحی تونل ها براساس میزان گسلش اقتصادی نیست، معمولا در طراحی ابتدا تلاش می شود که چنین تقاطعی رخ ندهد و اگر این عبور ضروری بود، طراحی بر مبنای حداقل صدمات خواهد بود. در تحقیقات انجام شده توسط جایکا، ۱۵ پروژه تعریف شد تا در مدت زمان ۱۵ سال اجرا شود که توجه لازم به آنها صورت نگرفت و تنها بخش هایی از آن به مرحله اجرا رسید.

یکی دیگر از سازه های مهم زیرسطحی خطوط مترو است. با وجود اینکه از ایستگاه های مترو به عنوان یکی از مکان های امن هنگام وقوع زلزله نام برده می شود، ولی امکان وقوع آتش سوزی و تجمع دود از نقاط ضعف آن است. اگرچه سیستم های تأمین هوای تازه و خروج هوا به بهترین شکل ممکن در طراحی خطوط مترو در نظر گرفته شده است، اما بعضا شاهد بودیم که برخی خطوط بدون راه اندازی کامل این تجهیزات به بهره برداری می رسد. وقوع زلزله در برخی سناریوها می تواند منجر به قطع مسیرهای دسترسی شود، ازاین رو پیش بینی این نکته از ضرورت های بهره برداری خطوط مترو است.

خطوط آب رسانی یکی دیگر از تأسیسات زیرسطحی است که هرگونه اختلال در آن هنگام وقوع زلزله بسته به میزان تخریب در شرایط سخت می تواند منجر به فاجعه انسانی بزرگی شود. قطع این شریان حیاتی و عدم دسترسی مردم به آب در کوتاه مدت شاید قابل جبران باشد ولی در بلندمدت قطعا جبران پذیر نخواهد بود. گفته می شود معمولا انسان سه روز تحمل بی آبی دارد که این میزان در هوای گرم کمتر است.

زلزله شدید در صورت تخریب دسترسی ها، خصوصا در بافت های متراکم شاید تا چندین روز امکان کمک رسانی را به تأخیر بیندازد. طبق برآوردها میزان تاب آوری تهران در برابر زلزله ای با قدرت متوسط حداکثر ۲۰ درصد است. به عبارتی بخش قابل توجهی از زیرساخت ها اگر کاملا از بین نرود تخریب خواهد شد؛ زیرساخت هایی که در هنگام زلزله می توانند نقش مهمی در کمک رسانی ایفا کنند.

موارد مذکور نشان می دهد که در زیرسطح شهرها به ویژه شهرهای مدرن خبرهای بیشتری هست و شریان های حیاتی در آن جاری است.

وقتی میزان خطر وقوع زلزله و شدت آن را در شهری چون تهران، در کنار تخریب زیرساخت های مهم و حیاتی قرار دهیم، بیجا نیست اگر شب هنگام نتوانیم آسوده سر بر بالین بگذاریم. به ویژه مدیرانی که مسئولیت ایجاد و حراست از این زیرساخت ها و کمک رسانی به مردم هنگام وقوع زلزله را برعهده دارند. نادیده گرفتن احتمال وقوع زلزله در تهران در برخی نگرش های مدیران از میزان اهمیت این امر و نگرانی حاصل از آن نخواهد کاست.

در تعریف مدیریت بحران گفته می شود: «هماهنگ سازی آگاهانه مجموعه تلاش ها، همراه با استفاده حداکثری از ظرفیت های انسانی، فنی، مالی و غیرمالی با رویکرد طراحی و به کارگیری مجموعه ای از برنامه ها و فعالیت های مختلف در قبل، حین و بعد از بحران، به صورتی که حداکثر کارایی و اثربخشی عملیات امداد و نجات در حوادث و سوانح حاصل شود.

مدیریت بحران به عنوان فرایندی نظام یافته تعریف می شود که طی این فرایند، سازمان تلاش می کند بحران های بالقوه را شناسایی و پیش بینی کند، سپس در مقابل آنها اقدامات پیشگیرانه انجام دهد تا اثر آنها را به حداقل برساند». همان طور که مشاهده می شود در هیچ جای این تعریف نه تنها نشانه ای از سهل پنداری نیست بلکه سراسر سخت گیری و دقت و پیش بینی است.

در پایان باید به ضرورت ایجاد مسیر سبز در شهرها اشاره کرد. مسیری که در زمان وقوع زلزله همواره در دسترس باشد و آسیب نبیند. مسیری مقاوم در برابر زلزله و فرونشست زمین و به دور از آوار ساختمان ها و سقوط تجهیزات بر روی آن. وجود چنین مسیری هنگام وقوع زلزله بسیار حیاتی است؛ چرا که از یک سو امکان کمک رسانی به مردم در نقاط مختلف را فراهم می کند و از سوی دیگر منجر به کنترل حوادث ناشی از تخریب تأسیسات اعم از زیرسطحی و روسطحی می شود.