◄ با معماری سبز، آزادراه تهران شمال را به آزادراه سبز تبدیل کنیم

تین‌نیوز| محمد حسین زال‌نژاد* یکی از اساسی‌ترین ارکان توسعه پایدار در هر کشوری زیرساخت‌های راه و ارتباطات است و با توجه به وضعیت کنونی جاده کرج - چالوس ( محور کندوان) به دلیل عدم ظرفیت محور ناشی از تردد بالا و وقوع سوانح مرگبار رانندگی در این مسیر غیرایمن، ساخت آزاد راه تهران - شمال به عنوان یک شریان حیاتی امری اجتناب ناپذیر است.

این آزادراه، که یکی از مهمترین عناصر حمل‌ونقل در فرایند توسعه پایدار شمال کشور و از مهمترین جاده‌های ارتباطی بین استان‌های شمالی و مرکزی کشور به ویژه پایتخت بوده، دارای مزایا و کاستی‌هایی است؛ افزایش پتانسیل صنعت توریسم، توسعه ارتباطات و بازرگانی، کاهش زمان سفر، کاهش زمان تأخیر، کاهش مصرف سوخت، افزایش ظرفیت و ایمنی، کاهش میانگین شیب طولی و تکمیل بخشی از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب از جمله مزایای طرح بوده و عبور از بافت جنگلی، مراتع و مزارع کشاورزی، عبور از مناطق روستایی و شکافتن بافت روستایی، آلودگی صوتی برای مناطق مسکونی، شکافتن منطقه حفاظت شده البرز مرکزی، تأثیر منفی بر یکی از پنج رودخانه حفاظت شده کشور، عدم آمادگی شهرهای شمالی جهت پذیرش جریان ترافیک آزادراه، کمبودهای شدید شمال کشور در بخش های زیربنایی، بهداشت و درمان، شبکه معابر و سیستم ترافیک و همچنین عدم وجود مکانیزم مناسب و صحیح مدیریت پسماند از جمله کاستی ها به شمار می‌آید.

از آنجایی‌که در حال حاضر یکی از چهار منطقه آزادراه ( منطقه 4 به طول 20 کیلومتر حد فاصل مرزن آباد تا چالوس ) مورد بهره‌برداری و زیر بار ترافیک قرار گرفته است، قطعه یک نیز مراحل اجرایی خود را طی می‌کند و مناطق 2 و 3 نیز در آغاز روند اجرایی خود قرار دارد، لذا این مقاله سعی بر تغییر نگرش در مراحل طراحی و ساخت راه‌ها به خصوص آزادراه تهران شمال با رویکرد توسعه پایدار داشته که در ادامه ارائه می گردد. 

راه‌ها نقش‌ها و عملکردهای مختلفی را بر عهده دارند که عبارتند از:
فراهم آوردن امکان جابه‌جایی برای وسایل نقلیه موتوری (نقش جابه‌جایی)
فراهم آوردن امکان دسترسی وسایل نقلیه موتوری به بناها و تأسیسات (نقش دسترسی)
ایجاد بستری برای ارتباطات اجتماعی نظیر کار، گردش، بازی و ملاقات (نقش اجتماعی)
شکل دادن به ساختار معماری (نقش معماری شهری)
تأثیر در آب و هوای محیط اطراف راه (نقش تأثیرات آب و هوایی)
تأثیر در اقتصاد شهر (نقش اقتصادی)
و نقش‌های فرهنگی، تاریخی، سیاسی و ...

از نقش‌های مذکور، سه نقش جابه‌جایی، دسترسی و اجتماعی از معیارهای اصلی طبقه‌بندی راه‌ها بوده و بسیار بیشتر از سایر نقش‌ها مورد توجه طراحان و برنامه‌ریزان قرار گرفته است. لذا عدم توجه به زیست‌بوم، مشخصه‌های اکولوژیکی و جغرافیای طبیعی منطقه احداث راه موجب شده تمامی راه‌های کشور با یک فرم و شکل یکسان طراحی و احداث شوند که این یکنواختی در سفرهای طولانی در ایجاد خستگی و خواب آلودگی و کاهش ضریب عکس‌العمل راننده بی تأثیر نیست. بنابراین این مسئله نه تنها از لحاظ زیبایی و غنای بصری بلکه در افزایش ایمنی نیز مؤثر است. متأسفانه در طراحی و ساخت راه‌های کشور به معماری و جغرافیای طبیعی منطقه‌ای که راه در آن ساخته می‌شود توجهی نمی‌شود.

تاکنون در پروژه‌های راهسازی کشورمان از معماری راه استفاده نشده است و هیچ شرکت طراح و مشاوری تا به امروز برای راه‌های کشور معماری خاصی را طراحی نکرده است. معماری راه متأثر از محیط زیست و جغرافیای طبیعی و اقلیمی منطقه ساخت است. در معماری راه جهت طراحی اجزای راه لازم است به رنگ‌ها، المان‌ها، پوشش گیاهی، شرایط اقلیمی، مصالح و چشم‌انداز توجه شود تا با ایجاد تناسب و سازگاری بین راه و محیط آن، یک هویت خاص و قابل تشخیص برای راه ایجاد نماید.

آزادراه تهران شمال فرصتی مناسب برای آغاز فرایندی نوین در طراحی و ساخت زیربناهای حمل و نقلی با رویکرد توسعه پایدار و به طور ویژه پیاده سازی مشخصه‌های معماری سبز در مراحل طراحی و اجرای آن است. با توجه به استقرار آزادراه در منطقه شمال کشور و عبور آن از مناطق بکر جنگلی با پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری متنوع، چشمه‌ها و آبشارهای زیبا، مناظر طبیعی فوق العاده، رودخانه‌های پر آب و نهایتاً رسیدن به ساحل نیلگون دریای مازندران، از بیشترین پتانسیل جهت پیاده‌سازی معماری سبز برخوردار است. بنابراین نیاز است در طراحی مناطق 2 و 3 و همچنین بازسازی قطعات منطقه 4 و ادامه اجرای منطقه یک آزادراه، نگرش معماری سبز تزریق گردد. 

اقداماتی که می تواند برای پیاده‌سازی معماری سبز شودتا آزادراه تهران شمال به آزادراه سبز تبدیل شود عبارتند از:
  - ایجاد المان‌ها و تندیس‌هایی در میانه راه بر اساس گونه‌های جانوری منطقه حفاظت شده البرز مرکزی
- ایجاد پوشش گیاهی خاص هر منطقه از آزادراه در میانه راه
- مشخص کردن نوار حریم راه با کاشت درختان خاص هر منطقه در طول مسیر به صورت خطی
- کاشت درختان پرشاخ و برگ با تراکم بیشتر در حاشیه و حریم راه در مناطق مسکونی جهت کاستن از آلودگی صوتی (حصار صوتی طبیعی و بومی)
- نصب تابلوهایی با موضوع محیط زیست و یا اختصاص روزهایی از هفته برای پر کردن تابلوهای تبلیغاتی طول مسیر با موضوع و پیام‌های محیط زیستی ( دریا، جنگل، زباله، حیوانات و ... ) و معرفی گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه
- استفاده از مصالح و پوشش گیاهی بومی هر منطقه جهت تثبیت ترانشه‌ها
- ایجاد حصارهای طبیعی برای جلوگیری از ورود حیوانات به سطح راه و تعبیه زیرگذرهایی برای عبور گونه‌های جانوری در مقاطع مختلف راه جهت کاهش اثرات راه بر اکوسیستم
- تعبیه سطل‌های زباله در طول مسیر و فرهنگ‌سازی فرهنگ صحیح دفع زباله
- ایجاد آمادگی ذهنی و روانی برای راننده و سرنشینان از مشخصه‌های عمده مقصد از طریق تابلوها
- تمییز دادن نرده‌ها، حفاظ‌ها و سایر علایم و اجزای راه با استفاده از رنگ‌هایی نظیر سبز، فسفری، چوب و ... به طوری که الزامات ایمنی رعایت گردد. امید است با توجه مسئولان به مقوله معماری راه و انجام تحقیقات لازم توسط شرکت‌های طراح و مشاور فعال در بخش حمل‌و‌نقل، این موضوع بیشتر از گذشته در طراحی و اجرای راه‌ها مورد توجه قرار گرفته که با اجرای نسخه‌های اولیه، تدوین دستورالعمل بومی معماری راه برای اقلیم‌های مختلف کشور دور از دسترس نخواهد بود.

* کارشناس ارشد برنامه‌ریزی حمل‌ونقل