انتشار طرح ملی آمایش سرزمینی
فاز نخست طرح ملی آمایش سرزمینی صنعت، معدن و تجارت پس از سال‌ها پیگیری درنهایت منتشر شد.
فاز نخست طرح ملی آمایش سرزمینی صنعت، معدن و تجارت پس از سال‌ها پیگیری درنهایت منتشر شد.
در طرح ملی آمایش سرزمینی که در قالب یکی از فصول ویرایش دوم سند راهبردی وزارت صنعت، معدن و تجارت منتشر شده است فرصت‌ها، منابع و مزیت‌های رقابتی هر استان مورد بررسی قرارگرفته و بر اساس آن صنایع منتخب هر استان برای توسعه صنعتی تعیین شده است.
ایران به‌دلیل وسعت زیاد دارای تنوع آب‌وهوایی و جغرافیایی ویژه‌ای است که باعث شده شرایط اقلیمی هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت باشد. علاوه بر این وجود قومیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف در کشور نیز ساختارهای متفاوتی را در هر منطقه به وجود آورده است. اگر به این موضوع همسایگی با کشورهای مختلف را نیز اضافه کنیم متوجه خواهیم شد که با کشوری با ظرفیت‌های صنعتی و معدنی متنوع روبه‌رو هستیم که با تمرکز بر منابع و مزیت‌های هر منطقه می‌توان توسعه صنعتی متوازنی در کشور ایجاد کرد.
در دهه گذشته طرح‌های صنعتی اغلب براساس روابط سیاسی و بدون توجه به نیاز منطقه و منابع موجود در آن ایجاد شد؛ موضوعی که باعث شده برخی طرح‌های صنعتی بدون توجیه اقتصادی سرانجامی جز تعطیلی نداشته باشند یا به شکل نیمه‌تمام رها شوند. دولت یازدهم از ابتدای کار خود با رویکردی جدید درجهت توسعه صنعتی و جلوگیری از ایجاد طرح‌های بدون توجیه اقتصادی با تشکیل ستاد ملی آمایش سرزمینی ذیل سازمان برنامه‌ریزی و بودجه طرح ملی آمایش سرزمینی را در دستور کار قرار داده است.
طرح آمایش سرزمینی پس از ۴۰ سال
از نیمه دهه ۵۰ که طرح آمایش سرزمینی به‌وسیله شرکت «ستیران» به کمک مشاوران فرانسوی انجام شد تاکنون چنین پروژه‌ای سابقه نداشته و نهایی شدن این طرح به‌طورقطع گام بزرگی در جهت توسعه صنعتی خواهد بود. طرح ملی آمایش سرزمینی در راستای پیشبرد سیاست‌های کلی آمایش سرزمین و با رعایت اصول مصوب آمایش سرزمین ازجمله گسترش عدالت اجتماعی و تعادل‌های منطقه‌ای، ملی، افزایش کارآیی و بازدهی اقتصادی، حفاظت محیط‌زیست، صیانت از منابع طبیعی و رعایت ملاحظات دفاعی امنیتی و پدافند غیرعامل، راهبردهای مرتبط با آمایش صنعتی، معدنی و تجاری کشور در سال ۱۳۹۲ تدوین و در معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌جمهوری وقت تصویب شد.
توسعه پایدار، هدف اصلی
برنامه‌ریزی آمایش سرزمینی، روند جامعی از برنامه‌ریزی منطقه‌ای را ارائه می‌کند. این برنامه‌ریزی چون با دیدی وسیع و همه‌جانبه به فضای ملی نگاه می‌کند، تمامی مناطق کشور را به‌دقت و از جهات مختلف موردمطالعه، بررسی و شناسایی قرار داده و براساس توانمندی‌ها، قابلیت‌ها و استعدادهای هر منطقه و با توجه به یکنواختی و هماهنگی اثرات نتایج عملکردهای آنها در سطح ملی، نقش و مسئولیت خاصی را به هر منطقه محول می‌کند.
بدون شک هدف اصلی تمام برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای در قالب آمایش سرزمینی رسیدن به توسعه پایدار، تعادل منطقه‌ای، توزیع مناسب فعالیت‌ها و استفاده حداکثر از قابلیت‌های محیطی در فرآیند توسعه مناطق است اما آنچه در بخش صنعت، معدن و تجارت از اهمیت فراوانی برخوردار است، بررسی و مطالعه آمایش سرزمینی در قالب آمایش صنعتی، معدنی و تجاری است.
این مفهوم بدین معناست که نحوه توزیع و پراکنش فعالیت‌های صنعتی، معدنی و تجاری در کل کشور باید براساس توانمندی‌ها و مزیت‌های مناطق و استان‌های کشور، ویژگی‌های محصولات و همچنین عوامل زیست‌محیطی باشد تا با در نظر گرفتن تمامی این عوامل به جانمایی مناسب صنایع و فعالیت‌های معدنی و تجاری پرداخته شود و درنهایت هر صنعت متناسب با ویژگی‌های محصولات خود در مناطق و استان‌های دارای مزیت استقرار یابد.
معیارهای ارزیابی آمایش سرزمینی
با توجه به اهمیت موضوع برنامه‌ریزی در اسناد بالادستی کشور و لزوم دستیابی به اهداف رشد و توسعه کشور از ابعاد مختلف در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ لازم است به‌نظام برنامه‌ریزی در تمامی مناطق، بخش‌ها و استان‌های کشور در تمامی ابعاد بیش از پیش توجه شود. یکی از حوزه‌های مهم برنامه‌ریزی منطقه‌ای که نباید در سطح استان‌ها مغفول واقع شود، تدوین راهبردها در حوزه آمایش سرزمینی است که در آن نگاه ملی و تخصصی به امر آمایش، اثربخشی برنامه‌ریزی در این حوزه را دوچندان می‌سازد. در این طرح با در نظر گرفتن ضوابط ملی آمایش، راهبردهای توسعه بخش صنعت، معدن و تجارت از منظر آمایش و اهداف مدنظر در سند برنامه راهبردی به استقرار طرح‌های اولویت‌دار منطبق با مزیت‌های استانی با تاکید بر اولویت‌های سرمایه‌گذاری اعلامی وزارت صنعت، معدن و تجارت بر مبنای ویژگی‌های محصولات و مزیت‌های استانی پرداخته شده است.
در متد و روش انجام کار برای تعیین طرح‌های اولویت‌دار در استان‌های کشور با بررسی مزیت‌های نسبی و رقابتی، آمایش سرزمین استان‌ها و همچنین همفکری و برگزاری جلسات متعدد با کارشناسان خبره در این زمینه، از بین معیارهای متعدد برای استقرار طرح‌های اولویت‌دار در استان‌های کشور ۵ معیار اصلی به‌عنوان مهم‌ترین معیارهای ارزیابی انتخاب و بررسی شده که شامل سطح دسترسی به منابع (مواد اولیه، آب، برق، گاز و راه)، سطح دسترسی به نیروی انسانی ماهر، سطح دسترسی به فناوری موردنظر، میزان قرار داشتن در زنجیره ارزش رشته فعالیت و هم‌جواری و نزدیکی استان به بازار مصرف می‌شود.
طرحی بسیار بزرگ و زمان‌بر
محسن اتابکی، مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با گسترش صنعت با اشاره به اهمیت تدوین آمایش سرزمینی صنعت و معدن گفت: توسعه صنعتی باید براساس ملاحظات آمایشی، اقلیمی و محیط‌زیستی برنامه‌ریزی شود. به همین دلیل یکی از سوالات اساسی در برنامه‌ریزی توسعه صنعتی این است که چه صنایعی در چه استان‌هایی باید رشد و توسعه پیدا کنند.
اتابکی با بیان اینکه آمایش سرزمینی یک طرح بسیار بزرگ و زمان‌بر بود، اظهار کرد: از آنجا که طرح آمایش سرزمینی یک موضوع ملی و فرهنگی است که موضوعاتی همچون مسیرهای مواصلاتی، زیرساختی، فناوری، انرژی و... را دربرمی‌گیرد به همین دلیل در دولت ذیل سازمان برنامه‌وبودجه ستادی با عنوان «ستاد ملی آمایش سرزمینی» تشکیل‌شده
است. مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه به‌مرور با جمع‌آوری اطلاعات بیشتر این طرح تکمیل خواهد شد گفت: پس از جمع‌آوری اطلاعات اولیه فاز نخست طرح آمایش سرزمینی به‌عنوان یک سرفصل اساسی در ویرایش دوم سند راهبردی صنعت، معدن و تجارت شده است.
صدور مجوز براساس طرح آمایش
اتابکی با بیان اینکه فرصت‌ها و مزیت‌های نسبی و رقابتی هر استان برای توسعه صنایع در طرح آمایش سرزمینی بررسی‌شده، گفت: شرایط منابع استانی یکی از لازمه‌های مهم برنامه‌ریزی صنعتی است به‌ویژه در بخش منابع آبی به دلیل کمبود منابع باید صنایع آب‌بر مشخص و از استان‌های کم‌آب جمع‌آوری شوند. به همین دلیل در هر استان صنایعی که بیشترین بهره‌وری یا بیشترین هزینه‌ها را دارند مشخص‌شده تا مجوزهای صنعتی بر اساس آن صادر شود. وی افزود: در این پروژه از تمام توانمندی‌های دولتی، بخش خصوصی و مشاوران خارجی استفاده خواهد شد تا یک طرح ملی قدرتمند برای برنامه‌ریزی صنعتی کشور تهیه شود.
از نیمه دهه ۵۰ که طرح آمایش سرزمینی به‌وسیله شرکت «ستیران» به کمک مشاوران فرانسوی انجام شده تاکنون چنین پروژه‌ای سابقه نداشته و نهایی شدن این طرح به طور قطع گام بزرگی در جهت توسعه صنعتی خواهد بود. مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه آمایش صنعت، معدن و تجارت یک برنامه ۵ یا ۱۰ساله نیست اظهار کرد: در تمام دنیا پروژه‌های آمایشی حداقل باید برنامه توسعه ۳۰ساله کشور را مشخص کند تا توسعه منطقه‌ای به‌طور متوازن و با کمترین هزینه و بیشترین بهره‌وری محقق شود.
تاثیر مستقیم شرایط جغرافیایی بر طرح‌های سرمایه‌گذاری
محمدرضا مرتضوی، دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با گسترش صنعت با اشاره به اهمیت آمایش سرزمینی در برنامه‌ریزی صنعتی گفت: در ایران تفاوت دما بین شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین منطقه حداقل ۳۰درجه سانتی‌گراد است بنابراین اجرای طرح آمایش سرزمینی برای طرح‌های سرمایه‌گذاری کشور یک اصل و ضرورت است. تاثیر شرایط اقلیمی و طبیعی کشورها بر اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری امری اجتناب‌ناپذیر است به همین دلیل باید به این نکته در اجرای طرح‌ها توجه ویژه شده و جانمایی طرح‌های صنعتی براساس ظرفیت اقتصادی، امکانات و طبیعت هر شهر و استان انجام شود.
مرتضوی با بیان اینکه تاکنون در بحث آمایش سرزمینی یک فعالیت موثر و کاربردی انجام‌نشده گفت: به همین دلیل شاهد اجرای پروژه‌های فولادی در مناطق خشک، احداث کارخانه نان صنعتی در مناطق کم‌جمعیت یا تاسیس واحدهای تولیدی فرش‌های ماشینی بیش از نیاز بازار هستیم که باعث شده بخش عمده‌ای از منابع مالی کشور اتلاف شود.
اتلاف ۱۵ ساله منابع مالی بدون آمایش
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه پروژه‌ها و طرح‌های صنعتی اغلب بدون توجه به آمایش صنعتی براساس نفوذهای سیاسی اجرا می‌شود گفت: بسیاری از این طرح‌ها با نفوذ روابط سیاسی و خارج از برنامه‌های توسعه‌ای و طرح‌های آمایش سرزمینی انجام شده به همین دلیل هم‌اکنون با انبوهی از طرح‌های صنعتی مواجهیم که اجرای آنها هیچ‌گونه توجیه اقتصادی برای کشور ندارد.
وی با تاکید بر اینکه در شرایط کنونی با حجم انبوهی از طرح‌های نیمه‌تمام روبه‌رو هستیم، اظهار کرد: اجرای نیمه‌کاره این طرح‌ها بدون توجه به شرایط جغرافیایی و زیست‌محیطی نتیجه‌ای جز اتلاف منابع در پی نخواهد داشت. زمانی که برای یک طرح سرمایه‌گذاری می‌شود حداقل به ۵سال زمان نیاز داریم تا آن طرح تکمیل‌شده و ۱۰سال نیز باید آن طرح را با منابع ملی اداره کرد تا به بازده اقتصادی و سود برسد بنابراین اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری بدون توجه به آمایش سرزمینی موجب می‌شود که ۱۵سال برای سرپا نگه‌داشتن یک رویداد غیراقتصادی از منابع ملی هزینه کنیم.
بنابر این گزارش، با توجه به اهمیت طرح آمایش سرزمینی صنعت و معدن در توجیه‌پذیر بودن طرح‌های سرمایه‌گذاری، این طرح می‌تواند نقش موثری در افزایش بهره‌وری سرمایه‌گذاری و جلوگیری از اتلاف منابع داشته باشد. در این طرح ابتدا براساس معیارهای پنج‌گانه گفته شده امتیاز هر استان درباره هر رشته فعالیت اخذ شده سپس با رتبه‌بندی استان‌ها، هر استانی که امتیاز آن بیش از ۵۰ درصد بوده آن رشته فعالیت به آن تعلق گرفته است. جدول صفحه بعد شامل مهم‌ترین ویژگی‌ها و مزیت‌ها و رشته فعالیت‌های دارای مزیت هر استان است که به‌تفصیل برای هر استان در سند راهبردی صنعت، معدن و تجارت طرح‌های اولویت‌دار نیز مشخص‌شده است.
