تأثیر مثبت بارش‌های سیل‌آسای اخیر بر طبیعت
بارش‌های اخیر برای تالاب‌های گیلان مفید بوده اما نباید فراموش کرد که تالاب بین‌المللی انزلی همچنان با مشکلات عدیده دست‌به‌گریبان است و بارندگی‌ها تنها مسکنی برای حال نزار آن محسوب می‌شود.
بارش‌های اخیر برای تالاب‌های گیلان مفید بوده اما نباید فراموش کرد که تالاب بین‌المللی انزلی همچنان با مشکلات عدیده دست‌به‌گریبان است و بارندگی‌ها تنها مسکنی برای حال نزار آن محسوب می‌شود.
به گزارش تین‌نیوز به نقل از مهر، بارش‌های اخیر در کنار مشکلاتی که پدید آورد، خبر خوش افزایش آب دریاچه ارومیه و آبگیری تالاب‌هایی چون شادگان و هورالعظیم را نیز به دنبال داشت.
در گیلان نیز افزایش حجم آب در تالاب‌ها که تحت تأثیر بارش بودند، امری بدیهی است اما نباید از یاد برد که فصل گرما و تبخیر در راه است و از سوی دیگر تالاب مهم بندر انزلی همچنان با معضلات بزرگی چون حجم بسیار زیاد رسوبات، هجوم انواع فاضلاب‌ها و گیاهان مهاجم دست‌به‌گریبان است.
یک عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: واقعیت این بوده که کشور ما از نظر مدیریت منابع آبی دچار مشکل است و البته استان گیلان به لحاظ طبیعت خاص خود نسبت به سایر استان‌ها مشکلاتش از نظر خشک‌سالی و کمبود آب کمتر بوده است.
سعید نادری با تأکید بر اهمیت تالاب انزلی و اشاره به نحوه مدیریت و تخریب‌هایی که در محیط‌های تالابی گیلان به‌ویژه این تالاب مهم در حال رخ دادن است، یادآور می‌شود: بارندگی‌ها ممکن است مرهمی بر زخم تالاب انزلی باشد اما به معنای احیای تالاب نیست.
وی بیان اینکه بررسی‌های زمانی نشان می‌دهد که حجم تالاب انزلی و در واقع بدنه آبی آن کاهش‌یافته و حجم رسوباتش افزایش پیدا کرده است، می‌افزاید: البته باید گفت بارش‌های اخیر نسبت به میانگین بارش‌های قبلی استان تفاوت معناداری نداشته است. در واقع افزایش بارش در گیلان مقداری بالاتر بوده اما آن‌چنان نیست که بگوییم تأثیرات احیایی ۱۰۰ درصدی داشته است. با توجه به اینکه گرما و بحث تبخیر را در پیش داریم و رسوب‌گذاری هم متوقف نشده، به نظر نمی‌رسد بارش‌های اخیر تأثیر شگرفی روی احیای تالاب انزلی داشته باشد. چرا که مشکل تالاب انزلی اصولاً به بالادست و حوزه آبخیزش برمی‌گردد و احیا باید از همان‌جا به‌صورت اساسی انجام شود.
اهمیت مدیریت آب
نادری در ادامه با اشاره به اینکه طبیعت آن‌قدر پیچیده است که نمی‌توان به‌صورت قاطع درباره رخدادهای تأثیرگذار بر آن نظر داد، تصریح می‌کند: بعضی دوستان با قاطعیت اعلام می‌کنند با افزایش بارش‌ها حتماً تالاب احیا می‌شود و بعضی دیگر می‌گویند این بارش تنها یک اثر سطحی دارد.
وی ادامه می‌دهد: اما واقعیت این است که طبیعت تحت تأثیر مجموعه‌ای از شرایط قرار دارد و هیچ‌کس با قاطعیت نمی‌تواند نظر دهد. باید توجه داشت که افزایش بارش‌ها در بعضی استان‌ها ازآنجاکه زیرساخت مناسب وجود نداشته، در قالب آب‌های سطحی ایجاد مشکل کرده، درصورتی‌که اگر در بالادست پوشش گیاهی مناسب وجود داشته باشد، آب حاصل از بارش از طریق خاک و ریشه گیاهان می‌تواند به آب‌های زیر زمینی منتقل شود و این یعنی آب مفید و مدیریت‌شده در غیر این صورت اگر برای آب هیچ مقاومت آبخیزی وجود نداشته و به‌صورت سطحی باشد و شهرها را فراگیرد، تنها تخریب و ضرر و زیان در پی خواهد داشت.
عضو هیأت علمی دانشکده منابع طبیعی گیلان در مورد وضعیت دیگر تالاب‌های گیلان می‌گوید: بیشتر تالاب‌های استان همانند تالاب انزلی از گذشته مورد قلع‌وقمع و ورود فاضلاب‌های مختلف نبوده‌اند و باید توجه داشته باشیم که بیشترین بهره‌کشی در تالاب انزلی رخ می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه البته درباره سایر تالاب‌ها نمی‌توان گفت تخریب نداشته‌اند، یادآور می‌شود: به‌عنوان‌مثال در تالاب امیرکلایه هم تخریب وجود داشته اما نه با وسعتی که در تالاب انزلی مشاهده می‌شود که مطمئناً بارش‌های اخیر اثرات کمک‌کننده بر روی آن‌ها حتماً داشته است.
شرایط تأثیرگذار بر زیستمندان تالاب
انتظار می‌رود با افزایش بارش‌ها، شرایط زیستی زیستمندان تالاب، چون پرندگان بهبود یابد. نادری دراین‌باره نیز به خبرنگار مهر می‌گوید: هرچقدر اوضاع تالاب بهینه‌تر و سیستم اکولوژیک آن پویاتر باشد بر مواردی چون شرایط زیستی پرندگان تأثیر می‌گذارد اما اینکه این تأثیر را با جزئیات بتوانیم عنوان کنیم، نیازمند بررسی است.
وی ادامه می‌دهد: در این زمینه تنها می‌توانیم گمانه‌زنی کنیم که احتمالاً اوضاع برای سال آتی بهتر خواهد بود اما نمی‌شود نظر داد که ۱۰۰ درصد این احتمال رخ خواهد داد آن‌هم زمانی که شاهد اثرات تخریبی انسان‌ها بر تالاب هستیم.
نادری اظهار می‌کند: تضمینی مبنی بر اینکه اثرات تخریبی تالاب هر روز بیشتر نشود، وجود ندارد. چراکه ما در طول سال‌ها شاهد روند صعودی این تخریب‌ها بوده‌ایم. شرایط جامعه پرندگان فقط به آب بستگی ندارند، به‌عنوان‌مثال یکی از مهم‌ترین موارد، امنیت آن‌هاست. حال این سوال مطرح می‌شود که آیا تالاب‌های ما از امنیت لازم برخوردار هستند؟ در شرایط اقتصادی موجود و با توجه به وضعیت معیشت مردم، هجوم به منابع طبیعی برای استحصال منابع اقتصادی سبب می‌شود که روند تخریب تالاب‌ها سیر صعودی داشته باشد و شرایط امن تالاب‌ها افت کند؛ همین موضوع ممکن است روی جوامع حیاتی تأثیر منفی بگذارد.
معضلات همچنان باقی است
«تالاب‌های در معرض خطر نیازمندِ عملیات احیا هستند و نمی‌توان تنها به افزایش بارندگی دل‌خوش بود.» یک فعال محیط‌زیست دراین‌باره به خبرنگار مهر می‌گوید: درباره مؤلفه‌های زیستی نمی‌توان به‌سادگی اظهارنظر کرد. کنش و برهم‌کنش فرآیندهای طبیعی بر روی یکدیگر وابسته به فاکتورهای گوناگونی بوده که ممکن است نقطه‌به‌نقطه متفاوت باشد، لذا اظهارنظرهای کلی معمولاً فقط یک گمانه‌زنی محسوب می‌شود.
لیلا مسروری می‌افزاید: مسلماً بارندگی‌ها به‌ویژه بارندگی‌های شدید و پردامنه بر فرآیند مقطعی پر آب شدن پهنه‌های آبی همچون تالاب‌ها و آب‌بندان ها مؤثر است اما به این نکات باید توجه کنیم چه چیزی و به چه مقدار وارد حوضه آبی تالابی ما می‌شود؛ مثلاً حجم آب آورده رودخانه‌ها چقدر است؟ روان آبی که به‌سوی تالاب‌ها راه پیدا می‌کند چه حجمی از رسوبات را با خود وارد آن می‌کند؟ با توجه به حجم زیاد زباله‌های رهاشده در حاشیه رودخانه‌ها و مسیرهای جنگلی بالادست، چه حجمی از پسماندها را با خود حمل و وارد عرصه آبی می‌کند؟ حتی کیفیت آن به لحاظ میزان آمیختگی با آلودگی‌های آبی مسیر از جمله پساب‌های صنعتی و خانگی و زهکش‌های کشاورزی از موارد قابل‌تأمل است.
مسروری ادامه می‌دهد: به‌رغم تمام مطالب ذکرشده در بهترین حالت می‌توان گفت اگر حجم بارش مطلوب باشد، شاید به‌طور مقطعی و لحظه‌ای تالاب‌های استان گیلان را از وضعیت بسیار بحرانی خارج کند اما حل بحران نمی‌کند، به عبارت ساده‌تر می‌توانیم بگوییم تالاب از وضعیت بحران خارج‌شده اما وضعیت آن همچنان نامطلوب و خراب است.
وی یادآور می‌شود: ضمن اینکه باید به یاد داشته باشیم ما در نیمه نخست سال به‌طور طبیعی با تبخیر بیشتر از سطح تالاب‌ها و آبگیر و آب‌بندان ها و به‌طورکلی پهنه‌های آبی روبرو هستیم، پس خیلی نمی‌توان به آورده‌های بارشی و نزولات آسمانی دل بست و فقط آن را باید به چشم یک فرصت نگاه کرد و برنامه‌های مدیریتی و حفاظتی را با سرعت و شرایط مطلوب‌تر پیش برد.
گمانه افزایش پرندگان مهاجر نیازمند بررسی است
وی درباره ایجاد شرایط بهتر برای پرندگان مهاجر با توجه به بارش‌های اخیر نیز به خبرنگار مهر می‌گوید: بر اساس تئوری‌ها وقتی پهنه‌های آبگیر در کریدورهای عبوری پرندگان پر آب شود پرندگان ترغیب به فرود و اقامت می‌شوند ولی به خاطر داشته باشیم نتیجه‌گیری اینکه اگر تالاب‌ها به‌طور مقطعی پر آب شوند چه تأثیری بر حضور پرندگان دارند بازهم فرآیندی بوده که نیازمند ارزیابی است.
مسروری ادامه می‌دهد: قابل‌ذکر است که در نیمه نخست سال، ما علاوه بر پرندگان ساکن یا بومی پرندگان مهاجر عبوری، پرندگان مهاجر تابستانه، پرندگان مهاجر جوجه آور و پرندگان مهاجر چهارفصل را داریم که چندوچون آن به الگوی زیستی هر گونه برمی‌گردد. بدیهی است وقتی شرایط زیستگاهی آن‌ها اعم از آشیان و لانه گزینی و منابع غذایی مطلوب و فراهم باشد؛ بسته به الگوی زیستی خود مکث خواهند کرد.
وی می‌افزاید: همان‌گونه که در ابتدای این گفتگو نیز به آن اشاره کردم به لحاظ گونه، تنوع و تعداد حتی مدت حضور باید ارزیابی و مقایسه شود تا ببینیم مثلاً بارش‌های فروردین به چه میزان به لحاظ الگوی زیستی روی دسته‌های مختلف پرندگان مؤثر بوده و با مدت یا شرایط مشابه پیشین مقایسه شود. در این صورت داده‌ها واجد ارزش خواهند شد ولی متأسفانه شاهدیم گاه در حرکت‌های تبلیغی و فرافکنانه از این رویدادهای مقطعی به‌عنوان احیای تالاب و پهنه آبی یاد می‌شود که مسلماً صحیح نیست. احیا عملیاتی مدیریتی و برنامه‌ریزی‌شده است به‌طوری‌که کمترین تأثیر را از رفتارهای مقطعی اعم از خشک‌سالی و ترسالی بگیرد و بر مبنای بوم‌سازگان طبیعی و تعریف‌شده استوار باشد.
نگاهی به وضعیت بارش‌های اخیر در گیلان
درباره میزان بارندگی‌های اخیر نظر مدیرکل هواشناسی گیلان را نیز جویا شدم که وی دراین‌باره با اشاره به میزان بارندگی در ۱۳ ایستگاه هواشناسی استان به خبرنگار مهر می‌گوید: مقایسه میزان بارندگی سال زراعی جاری (از مهرماه سال ۹۷ تا روز ۴ اردیبهشت ۹۸) با سال گذشته بیانگر افزایش ۲۰ تا ۱۰۰ درصدی بارندگی در ایستگاه‌های هواشناسی استان نسبت به سال گذشته و افزایش ۶ تا ۵۸ درصدی بارش نسبت به دوره آماری بلندمدت است.
محمد دادرس با بیان اینکه مقدار افزایش در ایستگاه‌های مختلف متفاوت بوده است، می‌افزاید: به‌عنوان نمونه کمترین میزان افزایش (۶ درصد نسبت به بلندمدت) در ایستگاه فرودگاه رشت و بیشترین مقدار افزایش بارش (۵۸ درصد نسبت به بلندمدت) در ایستگاه منجیل رخ‌داده است.
وی ادامه می‌دهد: مقدار افزایش بارش نسبت به بلندمدت در ایستگاه‌های جلگه‌ای شامل تحقیقات کشاورزی رشت، آستارا، تالش، بندر انزلی، لاهیجان و رودسر بین ۱۴ تا ۵۵ درصد بوده و این آمار بیانگر آن است که افزایش بارش در نواحی غربی و شرقی استان بیشتر از نواحی مرکزی است.
مدیرکل هواشناسی گیلان با بیان اینکه در نواحی مرتفع نیز میزان افزایش بارش نسبت به بلندمدت در ایستگاه‌های ماسوله، دیلمان و جیرنده به ترتیب ۲۷، ۱۴ و ۵۰ درصد است، اظهار می‌کند: نکته قابل‌توجه اینکه در بین ایستگاه‌ها تنها ایستگاه کیاشهر کاهش بارش داشته و میزان این کاهش نسبت به سال گذشته ۷ درصد و نسبت به بلندمدت ۲۳ درصد بوده است.
دادرس یادآور می‌شود: علی‌رغم اینکه مقدار بارش افزایش‌یافته اما تعداد روزهای همراه با بارندگی به‌ویژه پاییز و زمستان ۹۷ افزایش چندانی نداشته و بررسی جزئی‌تر شرایط بیانگر آن است که عمدتاً بارش‌های شدید در بازه زمانی کوتاه‌مدت اتفاق افتاده و متأسفانه آسیب‌ها و خسارت‌هایی نظیر سیل‌های مهرماه ۹۷ در نقاط مختلف استان به همراه داشته است، از سوی دیگر بخش قابل‌ملاحظه بارش‌ها در نواحی جلگه‌ای و نزدیک به دریا رخ‌داده که قابل‌کنترل نبوده و به دریا وارد شده است.
افزایش آب رودخانه‌ها و تالاب‌های گیلان
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان نیز درباره تأثیرگذاری بارش‌های اخیر بر وضعیت تالاب‌ها و رودخانه‌های این استان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: استان گیلان دارای بیش از ۱۸۰۰ قطعه آب‌بندان و تالاب به وسعت حدود ۳۲ هزار هکتار است که حدود ۲۱ هزار هکتار آن شامل تالاب انزلی، بوجاق، امیر کلایه، جوکندان و استیل در محدوده مناطق تحت مدیریت این اداره کل قرار دارد و مابقی منابع ذخیره آب برای مصارف کشاورزی و سایر موارد است.
منصور سربازی می‌افزاید: رسوب‌گذاری تدریجی و کاهش نزولات جوی طی سنوات گذشته موجب کاهش عمق و خشک شدن بخش‌هایی از این عرصه‌ها شده و در مواردی که عمق اولیه تالاب کم بوده یا بخش‌های کم‌عمق وسیع بوده، این فرایند موجب کاهش شدید مساحت برخی از تالاب‌ها همانند تالاب جوکندان در تالش شده بود.
وی در پاسخ به این سوال که بارش‌های اخیر چه تأثیری بر تالاب‌های گیلان داشته نیز اظهار می‌کند: خوشبختانه در سال آبی ۹۸-۹۷ استان گیلان بیش از ۸۵۹ میلی‌متر بارش داشته است که این مقدار نسبت به ۵۳۸ میلی‌متر سال گذشته، از افزایشی معادل ۵۹.۸ درصد برخوردار بوده است.
سربازی با اشاره به اینکه مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که این فرایند در همه اکوسیستم‌های آبی استان تأثیرگذار بوده و موجب افزایش آب رودخانه‌ها و تالاب‌های استان شده است، ادامه می‌دهد: بر اساس بررسی‌ها و با توجه به مطالعاتی که توسط این اداره کل انجام‌شده بر اثر بارش‌های اخیر تراز آبی تالاب انزلی حدود ۳/ ۰ متر افزایش داشته است، البته هنوز با تراز آبی مطلوب برای تالاب انزلی، معادل منفی ۲۵.۵ متر (آب منطقه‌ای) و تراز آبی بهینه کنوانسیون رامسر برای مساحت تالاب انزلی فاصله داریم.
وی با بیان اینکه به دلیل ارتباط آبی تالاب انزلی با دریا، بخش اعظم آب ورودی تالاب انزلی به دریا سرازیر می‌شود، می‌افزاید: بارش‌های اخیر تقریباً در همه اکوسیستم‌های آبی استان باعث افزایش عمق و سطح آبگیری آن‌ها شده است و افزایش عمق آب حداقل ۳۰ سانتی‌متر و آبگیری بخش‌های خشک‌شده تالاب‌های استان و به دنبال آن افزایش سطحی حدود ۱۰ الی ۴۰ هکتار مساحت تالاب‌ها را شاهد هستیم.
تأثیر بارش‌ها بر جلب پرندگان مهاجر
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان درباره تأثیر بارش‌ها بر جلب پرندگان مهاجر به خبرنگار مهر می‌گوید: روند مهاجرت پرندگان تحت تأثیر عوامل متعددی نظیر کمیت و کیفیت پهنه‌های آبی، تأمین امنیت زیستگاهی، تأمین امنیت غذایی و دمای هوا قرار دارد و در این میان برخی عوامل مانند شرایط آب و هوایی و تأمین امنیت غذایی از اولویت بیشتری برخوردارند. در واقع اگر افزایش آب تالاب‌ها با افزایش منابع غذایی همراه نباشد، نمی‌تواند عامل جلب پرندگان شود. در مهاجرت گونه‌های تابستان‌گذران نیز تأثیری ندارد. اما در صورت تداوم افزایش سطح پهنه آبی و ماندگاری آب در این پهنه‌ها می‌تواند در جلب پرندگان مهاجر تأثیر مثبت داشته باشد.
سربازی در پاسخ به این سوال که بارش‌های اخیر چه تأثیری بر اکوسیستم منطقه داشته است هم اظهار می‌کند: بارش‌های اخیر به‌صورت باران بوده و از طریق رودخانه‌ها به تالاب‌ها یا دریا سرازیر شده و به‌صورت ذخیره (برف) نیست. در تالاب‌های ساحلی همانند تالاب انزلی به دلیل تخریب در بالادست حوزه آبخیز، آب رودخانه‌ها به همراه مقادیری رسوبات، وارد تالاب می‌شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه رودخانه‌ها بار آلودگی‌های مسیر را نیز با خود حمل می‌کنند، بارش‌های اخیر می‌تواند موجب کاهش آلایندگی آب ورودی به تالاب شود.
وی در ادامه همچنین با اشاره به اینکه به دلیل افزایش دبی رودخانه‌ها، سرعت جریان آب ورودی و آب خروجی از تالاب به دریا افزایش می‌یابد که می‌تواند قسمت زیادی از رسوبات و آلاینده‌ها را به دریا حمل کند، می‌افزاید: در مورد رودخانه‌هایی که مستقیماً به دریا می‌ریزند مانند سپیدرود باید گفت، افزایش دبی آب با کاهش آلایندگی‌ها همراه خواهد بود. این فرایند می‌تواند فرصت مناسبی برای تکثیر و پرورش آبزیان و ماهیانی از جمله ماهی سفید به روش طبیعی باشد. ازآنجایی‌که تالاب‌ها و زیستمندان وابسته به آن‌ها نیازمند آب کافی هستند، افزایش آب می‌تواند منجر به بهبود شرایط زیستگاهی اکوسیستم‌های تالابی و حیات زیستمندان آن شود.
اهمیت توجه بیشتر به تالاب‌های گیلان
تالاب‌های گیلان گنجینه‌های ارزشمندی هستند که در میانشان تالاب انزلی از اهمیت و شرایط بسیار خاصی برخوردار است و افزایش بارش‌ها اگر اثری بر وضعیت وخیم آن‌هم داشته باشد، مقطعی و زودگذر و معضلات آن همچنان باقی است.
ازاین‌رو انتظار می‌رود عزمی ملی برای احیا تالاب بین‌المللی انزلی شکل گیرد و مسئولان ذی‌ربط با مشارکت متخصصان امر تلاش بیشتری برای احیا اصولی و مطلوب این تالاب که با مرگ دست‌به‌گریبان است، داشته باشند.
