درس‌هایی که حادثه پلاسکو به ما آموخت
اگرچه همواره از حادثه غم بار پلاسکو برای بزرگداشت یاد و خاطره شهدای آتش نشان یاد می شود، اما تجربه نشان داده معمولا از چنین حوادثی برای رفع مشکلات ساختمان ها درس نیاموخته ایم.
اگرچه همواره از حادثه غم بار پلاسکو برای بزرگداشت یاد و خاطره شهدای آتش نشان یاد می شود، اما تجربه نشان داده معمولا از چنین حوادثی برای رفع مشکلات ساختمان ها درس نیاموخته ایم.
به گزارش تین‌نیوز به نقل از مهر، علی بیت اللهی رئیس پژوهشکده ساختمان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به مناسبت سالگرد حادثه فروریختن ساختمان پلاسکو و جان باختن تعدادی از آتش نشانان کشورمان، در یادداشتی به تشریح وضعیت سازه ای پلاسکو و درس هایی که از این حادثه می بایست بگیریم، پرداخت.متن این یادداشت به شرح زیر است:
یک سال پیش در چنین روزی، ساختمان بزرگ پلاسکو طعمه حرق شد و فروریخت. پنجشنبه، ۳۰ دی ماه ۱۳۹۵ بود که ابتدا در سحرگاه، خبر آتش گرفتن پلاسکو در فضای مجازی و رسانه ها با وسعت و سرعت خارق العاده ای پخش شد و ساعت در پخش زنده شبکه خبر سیما، عدد ۱۱:۳۳ را نشان می داد که برج پلاسکو فروریخت. مراحل آواربرداری پلاسکو، حدود ۹ روز به طول کشید و در این حادثه متاسفانه ۱۶ نفر از آتش نشانان و ۶ نفر هم افراد شخصی جان باختند که روزهای حزن آوری برای کشور بود.
پلاسکو برای همه آنهایی که خاطراتی از تهران قدیم داشتند و دارند، نماد مدرنیته بود، ساختمانی اعجاب آور با فولادی که از اروپا وارد شده بود و نوآوری جالب مهندسی در طراحی آن که در زمان اتمام ساخت، یعنی سال ۱۳۳۹ (حدود ۵۶ سال قبل از فروریزش این بنا) یک اثر مهندسی ممتاز تلقی می شد. در زمان ساخت، جزء مرتفعترین ساختمان تهران و کشور بود.
بنای پلاسکو دو قسمته بود، برج و پاساژ که این دو بطور کلی از نظر سازه ای از هم منفک ولی تا چهار طبقه با هم مرتبط بودند. ابعاد برج بطور تقریبی ۳۰ متر در ۳۰ متر بود و پاساژ پلاسکو واقع در ضلع شمالی برج، با پهنای ۳۰ متر و درازای ۱۰۰ متر که هم اکنون نیز بنای پاساژ بطور سالم در محل خود قرار دارد(شکل ۱).
شکل۱- موقعیت برج و پاساژ پلاسکو و ابعاد آنها در روز آتش سوزی
حادثه آتش سوزی دقایقی قبل از ساعت ۸ صبح روز پنجشنبه سی ام دی ماه ۹۵ به آتش نشانی اطلاع داده می شود ( با توجه به ضبط اتوماتیک پیام ها در مرکز تلفن آتش نشانی). اما ظاهرا قبل از آن تلاشی از سوی کسبه حاضر در ساختمان برای خاموشی آتش صورت می گیرد که ناموفق می ماند و در ادامه با آتش نشانی تماس گرفته می شود. بنابراین می توان تصور کرد که شروع آتش دقایقی قبل از ساعت ۸ صبح بوده است.
علت حادثه
در جلسات متعددی که بعد از حادثه در مراکز مختلف برگزار می شد و من نیز در برخی از آن جلسات حضور داشتم، گفته می شد که کارگران شاغل در یکی از واحدهای واقع در گوشه شمال غربی ساختمان در طبقه دهم، برای گرمایش از لامپ های مهتابی سقف، سیمی را به بخاری برقی کشیده بودند و اتصال آن سیم موجب شروع آتش سوزی می شود. همچنین گفته می شد که آب جوش بر روی شعله گاز کپسولی سرریز و شعله را خاموش ولی گاز همچنان در فضای واحد واقع در گوشه شمال غربی طبقه دهم پخش می شده است (ظاهرا در آن لحظه شاغلین واحد مذکور در واحد نبوده و در طبقه ۸ بودند) که این امر در گسترش آتش سوزی ناشی از اتصال برق موثر بوده است. بسیار تعجب آور است که ساختمان با عظمتی مانند پلاسکو، که نماد مدرنیته تهران شمرده می شد، به خاطر این سهل انگاری های تعجب آور، فرو بریزد.
دقایقی بعد، کسبه حاضر در ساختمان که متوجه آتش سوزی در ساختمان خاطره انگیز پلاسکو می شوند تلاش می کنند که آتش را خاموش کنند. آبی در لوله های آتش نشانی طبقه دهم موجود نبوده و دقایق طلایی دیگری برای یافتن سطلی از آب!!! تلف می شود که در نهایت ساعت ۷:۵۸ دقیقه زنگ آتش نشانی برای ثبت وقوع آتش سوزی پلاسکو به صدا در می آید.
بررسی ها نشان می داد که کپسول های آتش نشانی شارژ نشده بودند. ساختمان فاقد سیستم اطفاء حریق اتوماتیک بوده، ساختمان پله های اضطراری برای فرار از آتش نداشته است و با این وصف ساختمان مملو بود از بار آتش، شمال البسه و پوشاک و مواد قابل اشتعال آلی که در تولید پوشاک مورد نیاز است. چنین بنظر می آید که مالک ساختمان (بنیاد مستضعفان) ساختمان را در برابر آتش کاملا بی دفاع رها کرده بوده و شهرداری هم که بر طبق قوانین موجود بایستی اقدامات جدی جهت رفع این نقائص می کرده، کاملا کوتاهی کرده است تا حادثه فروریزش ساختمان پلاسکو در اثر آتش شکل بگیرد.
باز نگاهی به وضعیت آمادگی سیستم ساختمانی و مدیریت ساختمان و مسئولان دیگر مرتبط با ماجرا، صحنه بسیار تعجب آور و باور نکردنی از سهل انگاری های ممتد و تاریخی به تصویر می کشاند که آدمی را به حیرت فرو می برد. ساختمانی با آن همه بار متراکم مستعد آتش، فاقد سیستم های پیش پا افتاده اطفاء حریق باشد، این امر بسیار ناراحت کننده است!.. باید بپذیریم که ما در حواث در برابر حرکت های ساده مات می شویم و پلاسکو نمونه بارز آن است.
علت گسترش آتش سوزی
عکس های متعددی وجود دارد که نشان می دهد شروع آتش سوزی از گوشه شمال غربی و از طبقه دهم ساختمان بوده است. در شکل ۲ زبانه های آتش را در گوشه شمال غربی ساختمان می توان مشاهده نمود.
شکل۲- کانون شروع و گسترش آتش سوزی در گوشه شمال غربی برج پلاسکو و در طبقه ده ساختمان ( عکس به جنوب نگاه می کند)
در شکل ۲ تلاش آتش نشانان را از پشت بام پاساژ پلاسکو ( ساختمان طویل ۴ طبقه واقع در سمت شمالی برج پلاسکو ) برای اطفاء حریق می تواند مشاهده نمود. در فیلم ها و عکس های موجود، واضح است که تجهیزات آتش نشانی برای این ارتفاع آتش بهیچوجه مناسب نبوده و ارتفاع پرش آب به طبقه دهم و بالاتر از آن نمی رسیده است. بنظر نگارنده که جزئیات ماجرا را بطور مستمر پیگیری می کرد، اگر از جبهه شمالی برج پلاسکو، با امکانات و تجهیزات مناسب، در دقایق شروع، به آتش حمله می شد، آتش احتمالا تحت کنترل در می آمد. در شکل ۲ هنوز اثری از بالابرهای اطفاء حریق نیست و بالابرهای مجهز آتش نشانی با تاخیر به محل حادثه می رسند. در فیلم ها و عکس های متعدد بالابر در ضلع غربی ساختمان پس از مستقر شدن، جان تعدادی از آتش نشانان فداکار را نجات می دهد.
باید در نظر داشت که آتش نشانان فداکار آتش نشانی تهران، در داخل ساختمان نیز به کانون های آتش حمله می کنند که در همین گوشه شمال غربی که اتفاقا تنها راه پله ساختمان نیز در همین سمت قرار دارد، تعداد از آنها در اثر سقوط سقف طبقات ۱۱ و ۱۲ گیر می افتند و جانشان را از دست می دهند.
علاوه بر از دست دادن دقایق طلایی برای مقابله با گسترش آتش، نبود سیستم های اتوماتیک اطفاء آتش، نبود آب در تجهیزات داخی ساختمان در طبقه دهم، عدم کارائی کپسول های آتش نشانی، بار متراکم آتش شامل پوشاک و مواد شیمیائی با قابلیت اشتعال بالا برای تولیده پوشاک، باید به وجود پیوستگی در سقف های کاذب واحدهای مختلف طبقات و عدم مجزا بودن آنها به عنوان عاملی برای سرایت و گسترش آتش به سایر واحدها نام برد.
شکل۳- بالابرهای با ارتفاع بالا که از جبهه جنوبی و غربی به آتش حمله کرده اند، حضور این تجهیزات در محل حادثه با تاخیر همراه بوده است. (در شکل ۲ که لحظات شروع آتش است اثری از بالابر واقع در ضلع غربی مشاهده نمی شود)
ساختمان سیستم گرمایشی مناسبی نداشته است. کسبه و شاغلین برای گرمایش و حتی پخت و پز و تهیه چای، از کپسول گاز و گاز پیک‌نیکی استفاده می کردند. در زمان سرایت آتش مسلما هر کدام از این کپسول ها، با انفجار خود، کانون مجزائی برای گسترش آتش را تشکیل می داده که در فیلم های موجود، انفجارات متعدد داخل ساختمان پلاسکو، ناشی از وجود این کپسول ها بوده است( شکل ۴). بنابراین، عدم وجود سیستم گرمایشی مناسب را نیز باید یکی دیگر از عوامل گسترش آتش در پلاسکو نام برد.
جهت گاز کشی ساختمان، از نظر فنی باید مسئولان پلاسکو، فضائی که بطور مستقیم به بیرون مرتبط باشد را در اختیار شرکت گاز استان تهران می دادند که چون چنین فضایی را در اختیار قرار نمی دهند، شرکت گاز نیز جهت رعایت موارد فنی و استانداردهای خودش، از لوله کشی گاز ساختمان پلاسکو اجتناب می ورزد. با اینوصف، کسبه آنجا، راه حل مسئله را در تهیه کپسول و پیک نیک می دانند و هر واحد تجاری یک یا چند تا از این کپسول ها را داشته است. این کار ایمنی ساختمان در برابر آتش را تنزل داده و در وضع خطرناکی قرار می دهد. اینجا رویکرد شرکت گاز برای رعایت موارد فنی و وجود کپسول های گاز، در یک پارادکس ساده ای قرار می گیرند که نتیجه اش تشدید شدت آتش در ساختمان پلاسکو می شود.
شکل ۴ – کپسول‌های بیرون آمده از زیر آوار ساختمان پلاسکو
مشخصات سازه ای ساختمان پلاسکو
ساختمان پلاسکو که جزو مدرن‌ترین سازه‌های دوران ساخت خود و همچنین جزء اولین ساختمان‌های تجاری بلند مرتبه در شهر تهران بوده است و از آن به‌عنوان اولین ساختمان‌های مرتفع و مُدرن ایران یاد می‌شد، در ضلع شرقی تقاطع خ فردوسی با خ جمهوری و در مجاورت سفارت‌های ترکیه و انگلستان قرار گرفته است. این ساختمان در سال ۱۳۳۹ در دست احداث قرار گرفت و در سال ۱۳۴۱ به بهره برداری رسید. این سازه ۱۶ طبقه دارای اسکلت فلزی بوده و با حدود ۴۲ متر ارتفاع، بالغ بر ۵۹۰ واحد تجاری را در خود جای داده بود. در شکل ۵ نماهایی از این سازه در سال‌های مختلف قابل مشاهده است.
ساختمان پلاسکو در زمان ساخت، بعد از ساختمان ۱۰ طبقه‌ای که مهندس هوشنگ خان‌شقاقی در سال‌های ۱۳۳۰–۱۳۲۸ در جوار باغ سپهسالار ساخت، دومین ساختمان بلندمرتبه تهران بوده است و از نظر تکنیک ساخت و طراحی معماری بعنوان نماد مدرنیته در ساختمان‌سازی تهران به حساب می‌آمده است. این ساختمان با اسکلت تمام فولادی و حتی نمای بیرونی آن دارای کلاف کشی فلزی بوده و با فولاد بسته بوده است.
کاربری این ساختمان تجاری بوده و اغلب فضاهای آن به صنف پوشاک تعلق داشته است. در طبقات پایین‌تر فروشندگی‌های لباس و در طبقات بالاتر تولیدی‌ها و کارگاه‌های پوشاک مشغول فعالیت بوده‌اند. بطور تقریبی زیربنای ساختمان پلاسکو در حدود ۲۹ هزار متر مربع بوده که طبقات اول تا چهارم این ساختمان مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتندو (ابعاد ساختمان حدود ۳۰*۳۰ متر و مساحت سطح زیربنا ۹۰۰ متر مربع)
شکل۵- نمایی از سازه ساختمان پلاسکو در سال‌های مختلف
لازم بذکر است که ساختمان ۴ طبقه ای واقع در سمت شمالی سازه ۱۶ طبقه پلاسکو وجود دارد که چسبیده به ساختمان پلاسکو ولی از نظر سازه ای کاملا منفک از آن بوده و بخش های تجاری تا طبقه ۴ این دو ساختمان به هم ارتباط داشته و نورگیری وسط از طریق ساختمان چهار طبقه تامین می شده است. طول این ساختمان چهار طبقه حدود ۱۰۰ متر و عرض پسبیده آن به به برج پلاسکو آن نظیر برج حدود ۳۰ متر با دیوارهای آجری و سقف نورگیر است.
همچنین این ساختمان دارای طبقه زیر همکف بوده که به صنف ماهی‌فروشی متعلق بوده است و در بالاترین طبقه رستوران و سلف سرویس وجود داشته است که با یک راهرو به پشت بام وصل می‌شده است(لازم بذکر است که بعدا طبقات فوقانی تغییر کاربری داده و اغلب به انبار تبدیل شدند). در شکل‌های ۶ نمایی از طبقات زیرین این ساختمان در زمان فعالیت اقتصادی خود قابل مشاهده است. پلاسکو تا زمان تخریب ۵۴ سال عمر نموده است. همچنین قابل ذکر است که این ساختمان برای بار ثقلی برای حالت تجاری طراحی شده است و در طراحی‌ها اثرات بار انفجار و همچنین موارد مربوط به آتش در نظر گرفته نشده است. در شکل ۷ تصویری از ماکت این ساختمان و همچنین مرحله ساخت این ساختمان قابل مشاهده است.
همچنین در معرفی سازه این ساختمان باید به نمای فلزی خاص این ساختمان که از گذشته بر روی آن نصب شده بوده و جزو نماهای سنگین محسوب می‌شود اشاره نمود. این نمای فلزی که سازه‌ای متشکل از قطعات سنگین فولادی در ابعاد مختلف است، بر روی ضلع جنوبی این ساختمان و بر روی ورودی اصلی آن نصب گردیده و طی سال‌های عملکرد ساختمان همواره وجود داشته است. در سال‌های دور، بر روی این نما تابلوهای تبلیغاتی سنگین نیز نصب گردیده که بعداً این قطعات از ساختمان و نمای مذکور جدا گردیده‌اند. در شکل ۸ تصاویری از این نمای فلزی در سال‌های مختلف قابل مشاهده می‌باشد.
شکل۶- نمایی از طبقات ابتدایی ساختمان پلاسکو، راهروهای مرتبط و سقف شیشه‌ای این بخش
شکل۷- نمایی از ماکت ساختمان پلاسکو و وضعیت آن در زمان ساخت
شکل۸- نمای فلزی در ضلع جنوبی ساختمان پلاسکو
نقاط ضعف ساختمانی و معماری
ساختمانی به ابعاد ۳۰*۳۰ با ۱۶ طبقه، متشکل از ۵۹۰ واحد تجاری، تنها یک راه پله داشت و این امر نقطه ضعف بزرگی برای معماری ساختمانی به بزرگی پلاسکو بود، که طراحی آن با توجه و قرار گیری اتاق های آسانسور بگونه ای بوده که مردم برای بالا رفتن از پله ها باید حتما وارد محوطه طبقات می شدند.
ساختمان فاقد پله های اضطراری آتش بوده و سیستم اطفاء حریق نیز نداشته است. واحدهای مختلف از طریق سقف های کاذب به هم مرتبط بوده و دارای فضای مشترک بودند که این امر سرایت آتش را تسهیل می کرده است. سیستم آب آتش نشانی و کپسول های آتش نشانی دارای نقائص عدیده بودند که در نهایت بر روی هم موجبات گسترش آتش سوزی و فروریزش ساختمان پلاسکو شدند.
مدیریت بحران حادثه
در زمان وقوع حادثه، شهردار وقت تهران، مدیریت بحران حادثه را عهده دار شد. در چرخه مدیریت بحران، معمولا مدیریت را به قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران تقسیم می کنند. اقدامات قبل از رویداد مجموعه اقدامات پیشگیرانه و آمادگی را شامل می شود که باید در مورد پلاسکو اذعان کرد که متاسفانه اقدامات پیشگیرانه در خورد توجه برای مجهز نمودن ساختمان پلاسکو برای مقابله با آتش صورت نگرفته بوده که موارد متعدد آن در این نوشتار ذکر گردید. در حالیکه بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری ها، صراحت واضحی بر جلوگیری از ادامه فعالیت ساختمان پلاسکو در چنین وضعیت ناکارآمد در برابر حریق را داشته است.
عدم نصب تجهیزات اطفاء حریق، علیرغم تاکیدات سازمان آتش نشانی، از طرف مالک ساختمان یعنی بنیاد مستضعفان، کوتاهی آشکار دیگری است که در اقدامات مدیریت بحران پیش از رویداد باید به آن توجه شود. همچنین سیستم مدیریت ساختمان نیز در این زمینه کوتاهی کرده است.
در مدیریت حادثه، با توجه به استانداردهای مقاومت ساختمان های فلزی در برابر آتش ( حتی با استفاده از مواد ضد آتش و پوشش های مقاوم در برابر آتش) حدود سه ساعت مقاومت نرمال سازه فلزی در برابر آتش مورد نظر است. ساختمان پلاسکو با قدمتی بیش از ۵۰ ساله که در زمان احداث خبری از عایق های ضد حریق و پوشش های محافظ آتش نبود، سه و نیم ساعت در برابر آتش سوزان مقاومت می کند. نکته مهم اینست که در این شرایط و با توجه به قدمت سازه فلزی پلاسکو، حداکثر ۲ ساعت بعد آتش، باید دستور تخلیه کامل ساختمان به نیروهای داخل داده می شد که متاسفانه نیروهای آتش نشانی تا دقایق آخر فروریزش ساختمان داخل آن بوده و با ریزش گوشه شمال غربی تعدادی از آنها راه نجاتی پیدا نمی کنند.
همچنین در مدیریت بحران حادثه، موضوع جستجو و نجات با موضوع آواربرداری عجین شده بوده که امری اشتباه است. جای سوال باقی مانده است که چطور برای جستجو از جبهه شمالی و از سمت پاساژ به آتش حمله نشد؟. همان مسیر، مسیر مناسب و در دسترسی برای محبوس شدگان آوار بود که البته لازم به ذکر است در مورد زنده بودن آنها در لحظات بعد فروریزش ساختمان ابهام وجود دارد( شکل های ۹ و ۱۰)
شکل۹- مسیر شمالی به برج پلاسکو از سمت پاساژ
شکل۱۰- محل بیل مکانیکی، محل پیدا شدن عمده اجساد کشته شدگان حادثه بود ( مسیر راه پله ساختمان هم همین محدوده بود)
درس های حادثه و چه باید کردها
۱- ساختمان های متعدد و مشابه با پلاسکو در تهران و نیز در سایر کلانشهرها وجود دارند که سطح ایمنی آنها در برابر آتش و زلزله کاملا مبهم است. در حادثه پلاسکو و در روزهای داغ آن روز، مقرر می شد که همه ساختمان های بلند مرتبه، مورد پایش ایمنی باید قرار گیرند. متاسفانه این درس مهم، با سرد شدن آتش پلاسکو، فراموش شد و اقدامی در خورد توجه در این زمینه صورت نگرفت، ضرورت دارد ساختمان های مهم و اولویت دار، اماکن عمومی و تجاری و بویژه منطقه بازار تهران، از نظر ایمنی (لرزه ای و آتش که گاه این دو مقوله همزمان هم رخ می دهند) مورد ارزیبای های دقیق قرار گیرد.
۲- پیشنهاد می‌شود با توجه به وجود ساختمان‌های مشابه پلاسکو در سطح شهر تهران و دیگر کلانشهرها و شهرهای بزرگ، ضوابطی جهت شناسایی و طبقه بندی سازه‌های آسیب پذیر قدیمی و مهم شهرها تهیه شود و بر همین اساس عملیات شناسایی و مقاوم سازی این ساختمان‌ها آغاز و بطور مستمر ادامه یابد.
۳- پیشنهاد می شود آموزش های مردمی از طریق برنامه سیمای جمهوری اسلامی ایران بصورت پخش برنامه های کوتاه و جذاب در ساعات پربیننده در رخداد مخاطرات طبیعی و انسان ساز ارائه شود. نقش مثبت حضور مردمی، امداد رسانی و کمک آنها بسیار مفید، و از طرفی، تجمع و ایجاد ترافیک و ایجاد مشکلات برای نیروهای امدادی، مسائل مدیریت بحران را در زمان رخداد حادثه افزایش می دهد. همینطور لازم است به ساکنین ساختمان‌های عمومی و برج ها و ساختمان‌های بزرگ نیز رفتار صحیح در هنگام بحران بطور دقیق آموزش داده شود.
۴- لازم است در خصوص ارتقاء ایمنی در ساختمان‌های بلند و موجود مسکونی هم چاره اندیشی شود. خلأهای قانونی رفع و رعایت نکات ایمنی در برابر حریق و سایر مخاطرات دیگر الزامی و اجرائی شده و کلیه برج ها و ساختمان‌های بزرگ مسکونی هم از نظر ایمنی ارزیابی شوند.
۵- ضرورت دارد تجهیزات و نیازهای تجهیزاتی، پرسنلی و معیشتی آتش نشانان و آتش نشانی در اسرع وقت تامین شود. همچنین پیشنهاد می نماید جهت ارائه گزارش از نحوه تجهیز و تکمیل این سازمان، نهاد مستقلی به عنوان ناظر تعیین شود.
