◄ چرا اطلاعات هواشناسی برای ایمنی پروازهای ایران ناکافی است؟

حبیب رستمی *: در بررسی صحبت‌های مطرح شده پیرامون حوادث هوایی اخیر در اثر شرایط نامناسب هوا و ضعف عملکرد سازمان هواشناسی کشور، لازم است به دو مسئله مهم توجه داشته باشیم. مسئله اول مربوط به عدم بهره‌­برداری و کنار گذاشتن سامانه‌­های موجود این سازمان است و مسئله دوم به ناکافی بودن ارائه اطلاعات لازم برای ایمنی پروازهای آسمان کشور از سوی این سازمان برمی­‌گردد.

یکی از مهمترین وظایف عملیاتی سازمان هواشناسی کشور در  اداره پیش­‌بینی این سازمان، ارائه خدمات به بخش هوانوردی است که برای همین منظور علاوه بر استانداردهای سازمان جهانی هواشناسی (WMO)، استانداردهای سازمان هوانوردی غیر نظامی بین‌المللی (ICAO ) نیز باید در نظر گرفته شوند.

به صورت استاندارد، دو گروه داده و اطلاعات باید در اختیار خلبانان قرار داده شود که گروه اول به صورت متن و گروه دوم به صورت نقشه هستند. داده‌­های متنی شامل گزارش‌­های  TAFOR می­‌شود که برای پیش­‌بینی وضع هوای فرودگاه مقصد است که از اهمیت زیادی هم برخوردار می‌باشد. شاید ویدئوی صحبت‌های آقای دکتر ملائک که اخیرا در فضای مجازی پخش شد و در آن به سانحه پرواز هواپیمای تهران خرم آباد در بهمن ماه 1380اشاره می‌شود، مربوط به همین اطلاعات است که بر اساس داده‌­های به روز نشده در اختیار خلبان قرار گرفته و باعث بروز حادثه شده است. سایر داده‌­های متنی مانند WARNING ، SIGMET و AIRMET نیز اطلاعاتی هستند که برای ارتفاع پرواز و ه‌بصورت منطقه‌ای و یا بر اساس طول و عرض جغرافیایی صادر می‌شوند. اما در کنار این داده­‌ها، نقشه­‌های SIGWX بسیار مهم هستند که باید روزانه چهار مرتبه و هر کدام با اعتبار 6 ساعته برای سه ارتفاع پروازی بالا، متوسط و پایین صادر شوند.

یکی از مشکلات بزرگ در سازمان هواشناسی کشور، نبود برنامه عملیاتی برای صدور این نقشه‌­ها بر اساس استاندارد است. زیرا برای ارائه اطلاعات درست و دقیق به خلبان در قالب «پوشه پروازی»، نیاز است که این نقشه‌­ها هر 6 ساعت یکبار ترسیم و تنظیم گردند. بر اساس آخرین اطلاعات موجود بر روی سایت سازمان هواشناسی کشور، نقشه­‌های مزبور هر 12 ساعت (آن‌هم فقط دو نقشه یکی برای شرق ایران تا چین و دیگری برای اروپا در ارتفاع 10هزارپایی تا 45 هزارپایی و یک نقشه نیز برای ایران فقط تا ارتفاع 15 هزارپایی) تهیه و به­‌هنگام می‌­شوند که مطابق استاندارد نیست.

داده‌­هایی مانند AIRMET و  SIGMETنیز باید با ذکر طول و عرض مشخص ارائه شوند تا خلبان به طور دقیق از منطقه پدیده اطلاع پیدا کند. با توجه به وسعت کشورمان و همچنین تنوع آب و هوایی و وجود مسیرهای کوهستانی، ایجاب می‌کند که اطلاعات مربوط به پدیده‌ها و اغتشاشات جوی با جزییات بیشتر و دقیق‌تری ارائه شوند. ارائه بهتر این­ اطلاعات می‌­تواند در جلوگیری از سوانحی مانند پرواز اخیر تهران یاسوج بسیار مفید باشد.

قابلیت «پوشه پروازی» یا Flight Folder که تولید خودکار آن به عنوان یکی از خروجی­‌های پروژه «نوین‌­سازی سامانه‌­های اطلاعاتی هواشناسی کشور (IRIMO-IS)» محقق شده است، در صورت اصلاح عملکرد سازمان هواشناسی و با رعایت موارد ذکر شده، می­‌تواند اطلاعات لازم را در اختیار خلبانان قرار دهد و ابزار بسیار مؤثری برای ارتقای ایمنی پروازهای آسمان کشور باشد.

حال در اینجا و با این توضیحات، آیا جا ندارد از مسئولان محترم سازمان هواشناسی کشور سـؤال شود در شرایطی که فرآیندهای داد‌ه­ورزی در آن سازمان اصلاح نشده است و داده‌ها به صورت استاندارد تولید نمی‌شوند، چرا به جای استفاده از خروجی سامانه‌­های موجود سازمان، راهکار بهبود عملکرد سازمان را تنها در خرید خارجی سامانه‌­های جدید که هیچ برتری خاصی نسبت به سامانه‌­های موجود ندارند، دنبال می‌­کنند؟

خرید جدید سازمان هواشناسی کشور که به دنبال کسب مجوزهای قانونی برای ترک تشریفات مناقصه و امضای قرارداد آن هستند، نه تنها کمکی به بهبود وضعیت فعلی سازمان هواشناسی کشور نمی­‌کند، بلکه به طوری که از اطلاعات این قرارداد در سایت شرکت MFI متعلق به هواشناسی دولت فرانسه، مشخص است، این قرارداد پیش­‌زمینه‌­ای برای حذف دو سامانه اصلی موجود سازمان هواشناسی یعنی سامانه‌­های CIPS و CDMS می‌­باشد و این در حالی است که هر دوی این سامانه­‌ها به‌خوبی قادر به انجام وظایف خود و تأمین نیازهای سازمان هواشناسی کشور در حال و آینده هستند.

با این وصف معلوم نیست برخی مدیران چگونه می­‌توانند توجیه ­و دفاع کنند که این قرارداد باید اجرا شود؟ آیا ایشان از دستاوردهای پروژه IRIMO-IS به عنوان یکی از پروژه­‌های بسیار موفق کشور در حوزه فناوری اطلاعات که با یک تلاش چندساله و تصویب هزینه چندین میلیارد تومانی برای آن از سوی شورای اقتصاد، زیرساخت‌ها و سامانه­‌های اطلاعاتی هواشناسی کشور را به­‌روز نموده است، مطلع نیستند؟

CIPS  (سامانه اطلاعات و پردازش مرکزی) و CDMS (سامانه مدیریت پایگاه‌­داده اقلیمی) در حال حاضر در زمره پیشرفته‌­ترین سامانه‌­های اطلاعاتی هواشناسی در دنیا محسوب می‌­شوند که می­‌توانند با قابلیت­‌های خود به نیازهای هواشناسی کشور پاسخ دهند. اما اگر اراده‌­ای در سازمان هواشناسی کشور وجود نداشته باشد که از این سامانه‌­ها به طور اصولی و صحیح استفاده شود، آیا کنار گذاشتن آنها و رفتن به سراغ خرید سامانه­‌های جدید، مشکلی از مشکلات این سازمان را حل خواهد کرد؟

بزرگترین مشکل این سازمان در حال حاضر، نبود برنامه اصولی برای افزایش ظرفیت­‌های تخصصی و مدیریتی منابع انسانی به خصوص در بخش پیش­‌بینی و استفاده درست و بهینه از سامانه‌های موجود است، چه آنها که در پروژه IRIMO-IS به صورت کاملاً عملیاتی در سال 1394 به این سازمان تحویل شده­‌اند و چه آنها که از قبل وجود داشته­‌اند.

برای مثال سازمان هواشناسی کشور سال‌هاست که دارای رادار هواشناسی بوده ولی حتی قادر نیست تصاویر رادار خود را ذخیره نماید یا آنها را بر روی وب سایت رسمی‌اش نمایش دهد. این سازمان سال‌هاست که تصاویر ماهواره را دریافت می‌کند، ولی حتی آرشیوی از تصاویر پدیده‌های خاص یک‌سال گذشته را نیز در اختیار ندارد و تأسف­‌بارتر این‌که از بین تمامی ایستگاه­‌های هواشناسی جاده‌­ای که با اجرای پروژه «سامانه یکپارچه ایستگاه‌­های هواشناسی جاده‌­ای کشور (RWIS)» با هزینه چندین میلیارد تومانی و بر اساس فناوری پیشرفته کشور اسپانیا (تقریباً همزمان با اجرای پروژه IRIMO-IS) در گردنه‌­های مهم جاده­‌های کشور نصب و راه­‌اندازی شدند، هم­‌اکنون تقریباً هیچ‌یک به صورت عملیاتی مورد استفاده قرار نمی­‌گیرند و هیچ داده­‌ای از آنها برای بهبود ایمنی جاده‌­های کشور در اختیار کاربران و ناوگان حمل­‌ونقل جاده‌­ای قرار نمی‌­گیرد.

دستاوردهای پروژه IRIMO-IS به خوبی می‌­توانند نیازهای سازمان هواشناسی کشور برای ارائه خدمات کاربردی هواشناسی در تمامی زمینه‌ها را تأمین نمایند. اما معلوم نیست که چرا این دستاوردها را کنار گذاشته‌اند و بهبود عملکرد سازمان منوط به خرید خارجی جدید می‌­شود.

دستاوردهای پروژه IRIMO-IS فقط به سامانه‌­های نرم‌­افزاری و تجهیزات سخت­‌افزاری آن خلاصه نمی‌شوند، بلکه در جریان اجرای این پروژه، یک گروه تخصصی از کارشناسان حوزه مهندسی نرم‌­افزار و هواشناسی به صورت حرفه‌­ای آموزش دیده­‌اند که امروز در کنار متخصصان و مدیران علاقه­‌مند سازمان هواشناسی و بخش‌های تحقیقاتی وابسته به آن مانند پژوهشکده هواشناسی و علوم جو می‌­توانند به توسعه سامانه­‌های عملیاتی مورد نیاز این سازمان بپردازند و علاوه بر آن، امکان صدور خدمات فنی و مهندسی در حوزه هواشناسی به خارج از کشور را نیز فراهم نمایند.

در این شرایط آیا این یک ضعف مدیریتی آشکار نیست که سامانه‌­های پیشرفته عملیاتی موجود را کنار بگذارند و بجای بهره‌­برداری از سرمایه­‌گذاری­‌های قبلی، با پیگیری خریدهای جدید خارجی، تأمین منافع یک شرکت خارجی و عده‌­ای وابستگان داخلی آن را دنبال کنند و راه برای توسعه سامانه‌­های هواشناسی کاربردی توسط جوانان خلاق و متخصصین داخل را مسدود نمایند.

یکی از توجیهاتی که برای خریدهای خارجی جدید از شرکت MFI ارائه می­‌شود، این است که تنها راهکار برای بهبود وضعیت هواشناسی کشور، پیاده‌­سازی سامانه‌­های نرم‌­افزاری یک کشور پیشرفته در ایران است و هرگونه توسعه بعدی هم انحصارا باید توسط همان کشور انجام شود تا سامانه‌­ها به­‌روز و یکپارچه باشند. این نسخه توسط برخی مدیران سازمان هواشناسی در ارتباط با هواشناسی کشور فرانسه برای ما پیچیده شده است و ثمره آن برای کشور چیزی جز از بین رفتن سرمایه‌­های موجود جهت توسعه نرم‌­افزارهای بومی هواشناسی و وابستگی دائمی به این شرکت برای هرگونه توسعه در آینده نخواهد بود.

* عضو هیأت علمی گروه پژوهشی فناوری اطلاعات جهاد دانشگاهی صنعتی شریف