4عامل موثر بر ضعف پژوهش‌های گردشگری

جدید بودن رشته گردشگری در ایران

براساس این تحقیق، اولین بار در سال 2002 مقطع کارشناسی ارشد رشته گردشگری در دانشگاه علامه طباطبایی تهران و با ظرفیت 3 نفر در ایران راه‌اندازی شد. درحال حاضر، دانشگاه‌هایی که تحصیلات تکمیلی رشته گردشگری را در ایران ارائه می‌دهند به بیش از انگشتان یک دست رسیده است و چند صد نفر سالانه تحصیلات تکمیلی خود را در این رشته در ایران آغاز می‌کنند. این آمار از لحاظ کمی در این سال‌ها رشد چشمگیری داشته، ولی کیفیت هم راستا با کمیت رشد نکرده است. سوگیری، عدم تخصص استادان و فقر منابع هرکدام به سهم خود باعث شده نوپایی گردشگری به ضعف پژوهش‌ها در این حوزه بینجامد.براین اساس، از زمان شکل‌گیری مقطع تحصیلات تکمیلی گردشگری در ایران همواره این بحث وجود دارد که آیا گردشگری به خودی خود یک علم محسوب می‌شود یا صرفا یک موضوع میان رشته‌ای است. جدید بودن رشته گردشگری باعث شده است تا با هر موجی، ماهیت، تعاریف و علایق پژوهشی نسبت به آن در ایران تغییر کند و دچار سوگیری شود. رشته گردشگری در ابتدا از سوی جغرافیدانان به ایران آمد و بر همین اساس تا سال‌ها تعاریف جغرافیایی بر علم گردشگری سیطره داشت. در حدود سال‌های 2000، چند نفر از استادان حوزه مدیریت با گرایش به سوی گردشگری و ترجمه چند کتاب موفق در این حوزه، گردشگری را از سمت و سوی جغرافیا به سمت مدیریت کشاندند و اساس تحصیلات تکمیلی این رشته را بر پایه مدیریت گردشگری استوار کردند. با فارغ‌التحصیل شدن تعداد زیادی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی، علایق پژوهشی و آموزشی جدید وارد حوزه علم گردشگری در ایران شد و گردشگری کمی رنگ و بوی جامعه‌شناسی و روان‌شناسی به خود گرفت.

از سوی دیگر، اگر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران در مورد تخصص استادان سوال شود تقریبا همه آنها به عدم تخصص کافی استادان گردشگری در ایران رای خواهند داد. یکی از مهم‌ترین دلایل این عدم تخصص، همان جدید بودن رشته گردشگری در ایران است که باعث شده استادان بدون سابقه گردشگری در این رشته به تدریس بپردازند. یکی از دانشجویانی که دوره دکترای خود را در استرالیا می‌گذراند اینگونه توضیح می‌دهد: «فضای تحقیقاتی داخل ایران مثل ماهی داخل تنگ شیشه‌ای است. آن ماهی خبر ندارد اقیانوس چیست؛ بنابراین فکر می‌کند اقیانوس همان تنگ شیشه‌ای است. بنابراین وقتی با خیلی از استادان این حوزه صحبت می‌کنید فکر می‌کنند بهترین هستند.»طبق بررسی‌های تحقیق مذکور، یکی دیگر از مشکلات جدید بودن رشته گردشگری در ایران فقر منابع است. این مشکل البته با ضعف زبان انگلیسی در میان پژوهشگران ایرانی در هم تنیده شده است. دانشجویان از طرفی مهارت زبانی کافی برای استفاده از مقالات و کتاب‌های روز گردشگری را ندارند و از طرف دیگر کتاب‌های ترجمه شده به روز در کشور موجود نیست. گرچه در سال‌های اخیر افرادی که تازه فارغ‌التحصیل شده‌اند دست به ترجمه کتاب‌های مختلف زده‌اند، با این حال، به‌نظر می‌رسد هنوز انگیزه کافی برای ترجمه کتاب‌های بیشتر وجود ندارد. از آنجایی که اساسا هنوز پژوهشگران و گردشگران زیادی در حوزه گردشگری وجود ندارند، کتاب‌های ترجمه شده سود کافی برای ناشر و بالطبع مترجم یا مولف ندارد.

ضعف پژوهشگران

طبق تحقیق مورد اشاره، جدید بودن رشته گردشگری در ایران و عدم تخصص استادان در کنار ضعف سیستم آموزشی منجر به پرورش فارغ‌التحصیلانی شده است که با ضعف‌های بسیاری در حوزه پژوهش مواجه هستند. نبود انگیزه، ضعف در زبان انگلیسی و ضعف در روش پژوهش به ضعف پژوهشگران دامن می‌زند. در تعداد بسیار محدودی از دانشجویان، رشته گردشگری در زمره انتخاب‌های اول بوده است و معمولا دانشجویان از همان ابتدا با رغبت کمی وارد این رشته می‌شوند. آنها در ادامه با استادانی مواجه می‌شوند که خود پایه گردشگری نداشته و از سر اجبار به تدریس در این رشته می‌پردازند. عدم آشنایی استادان با اصول اولیه گردشگری باعث ایجاد شکافی عمیق بین آموزه‌های دانشگاهی و تجارب مورد نیاز در صنعت گردشگری می‌شود. بسیاری از فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی که موفق به ورود به بازار کار نشده‌اند به امید بهبود شرایط کاری وارد مقطع تحصیلات تکمیلی می‌شوند و در آنجا نیز انگیزه‌ و آموزش‌های کافی برای تبدیل شدن به یک پژوهشگر حرفه‌ای وجود ندارد. از سوی دیگر، از آنجا که در تمام دانشگاه‌های ایران رشته گردشگری به زبان فارسی تدریس می‌شود و آموزش‌های کافی برای آموزش زبان دوم در کودکی ارائه نمی‌شود، پژوهشگران رشته گردشگری عموما ضعف بسیاری در خواندن منابع به روز رشته گردشگری دارند. مشکل زبان انگلیسی مختص به دانشجویان نبوده و حتی بسیاری از استادان دانشگاه نیز با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند. در همین حال، به دلایلی از جمله بین‌رشته‌ای بودن گردشگری و عدم تخصص استادان، بسیاری از دانشجویان با ضعف شدید در حوزه روش‌شناسی مواجه هستند. به اعتقاد بسیاری از مصاحبه‌شوندگان در این تحقیق، کمی‌گرایی یکی از بزرگ‌ترین آفت‌های پژوهش در میان پژوهشگران حوزه گردشگری به‌شمار می‌رود. در بسیاری از دانشگاه‌ها اساسا روش پژوهش کیفی آموزش داده نمی‌شود و خیلی موارد کار کیفی هم به آشنایی با نرم‌افزار Spss خلاصه می‌شود. دانشجویان و پژوهشگران نه تنها در دانشگاه، بلکه در خارج از دانشگاه نیز با تمایل بیشتر به کار کمی مواجه می‌شوند. در کارهای کیفی نیز آنجا که به استفاده از نظرات افراد خبره نیاز است، گاه پژوهش‌ها با کمبود افراد خبره در آن حوزه مواجه می‌شوند.

مشکل آمار و عدم همکاری سازمان‌ها

تحقیق مذکور همچنین به چالش خروج آمار صحیح در ادوار مشخص اشاره می‌کند؛ موضوعی که هم باعث ایجاد مشکلاتی در امر سرمایه‌گذاری گردشگری شده و هم پژوهش‌ها را در این حوزه دچار مشکل کرده است.یک نگاه اجمالی به آمارهای گردشگری ایران در نمودارهای سالانه سازمان جهانی گردشگری بیانگر ضعف شدید کشور در آمارهای گردشگری است. به‌عنوان نمونه مشهد یک شهر مذهبی در ایران است و سالانه گردشگران مذهبی زیادی به این شهر سفر می‌کنند. با این‌همه در آمارهایی که هر ساله از سوی دستگاه‌های مختلف اعلام می‌شود، تفاوت‌های فاحشی وجود دارد. آمار یک سازمان پژوهشی حدود 17میلیون است؛ در حالی که سازمان گردشگری آمار 27 میلیون و استانداری آمار تا 40 میلیون را ارائه می‌دهند. نکته حائز اهمیت اینجا است که در نهایت به دلیل تکرار زیاد آمارهای دولتی، این آمارهای غلط با پذیرش بیشتری مواجه می‌شود و نه تنها شرکت‌هایی که برای تخمین فروش خود به آمار نیاز دارند به این وسیله گمراه می‌شوند، بلکه پژوهشگران نیز در کار پژوهشی خود با استناد به رسمی بودن از این آمارها استفاده می‌کنند. علاوه بر این، در بسیاری از موارد اما آمار درستی در کار نیست و به بهانه محرمانه بودن اطلاعات آمارها اعلام نمی‌شوند. از سوی دیگر، بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌ها همکاری کافی در امر پژوهش ندارند. همان مشکلاتی که در ارائه آمار از سوی شرکت‌ها و سازمان‌ها وجود دارد را شاید بتوان به سایر همکاری‌های آنها نیز تعمیم داد. بسیاری از آنها پژوهشگران را افرادی مزاحم می‌دانند که می‌خواهند در کار آنها سرک بکشند. یکی از دلایل مقاومت در پژوهش را می‌توان ساختار اداری ایران دانست.

بودجه ناکافی پژوهشی

تحقیق مذکور، ناکافی بودن بودجه برای انجام پژوهش‌های علمی و کارآمد را نیز از جمله عوامل موثر بر ضعف پژوهش‌های گردشگری می‌داند. به باور پژوهشگران این تحقیق، گردشگری کم‌ارزش انگاشته می‌شود و متعاقب آن بودجه‌های کمتری برای پژوهش‌های آن درنظر گرفته می‌شود.ایران کشوری است که روی منابع نفتی و گازی خوابیده و به‌دلیل درآمدهای نفتی هنوز احساس نیاز کافی به وجود گردشگران پیدا نکرده است و از همین رو است که در بودجه‌بندی سالانه کشور سهم توسعه گردشگری بسیار اندک است. همین نگاه به حوزه پژوهش‌های گردشگری نیز کشیده شده است و پژوهش‌های گردشگری در اولویت‌های پایین پژوهشی سازمان‌ها قرار دارند. غالب بودجه‌های پژوهشی حتی در شهرهای گردشگرپذیر به سمت طرح‌های عمرانی و سپس طرح‌های اجتماعی سرازیر می‌شوند. در واقع پژوهش گردشگری در سازمان‌ها نوعی پژوهش لوکس محسوب می‌شود که انگار در شرایط کنونی نیازی به وجود آنها نیست و اگر هم انجام شود صرفا جنبه نمایشی دارد.از سوی دیگر، دانش گردشگری در ایران جدید است و پژوهشگران هنوز آن پختگی لازم در این حوزه را ندارند و بعضا نتایج کارهای پژوهشی آنها دردی را از بخش صنعت دوا نکرده است. از طرف دیگر در بخش دولت و صنعت کسانی بر سر کار نشسته‌اند که اعتقاد چندانی به کار پژوهشی ندارند و پژوهشگران را فاقد صلاحیت لازم می‌دانند.

فساد اداری و مالی که در ایران و بسیاری از دیگر کشورهای در حال توسعه وجود دارد نیز بر تخصیص بودجه برای پژوهش‌های گردشگری اثر گذاشته است. این موضوع به اشکال مختلف خود را نشان می‌دهد. برخی از سازمان‌ها افراد درون‌سازمانی خود را به دانشگاه‌های با پذیرش آسان‌تر و عموما پاره‌وقت می‌فرستند و در نهایت برای طرح آنها بودجه‌ای در نظر می‌گیرند. به باور کارشناسان، توسعه مطلوب پژوهش در حوزه گردشگری به‌شدت متاثر از شرایط سیاسی ایران است. گردشگری یک فعالیت پرکشش بوده و به‌شدت تحت تاثیر عوامل بیرونی قرار می‌گیرد. این صنعت در ایران نیز با توجه به شرایط سیاسی کشور بسیار متغیر است و هرگاه شرایط سیاسی سخت‌تر شود، گردشگران کمتری به کشور می‌آیند و پژوهش‌های گردشگری نیز اهمیت خود را از دست می‌دهند. متعاقبا هرگاه شرایط سیاسی کشور بهبود می‌یابد، هیجان ناشی از حضور گردشگران در ایران موجب ارزش‌گذاری بیشتر بر این حوزه و توسعه پژوهش‌های گردشگری می‌شود. این تحقیق در پایان پیش‌بینی می‌کند که چنانچه در آینده مشکل غیرقابل پیش‌بینی رخ ندهد، گردشگری و پژوهش در این حوزه در کشورمان توسعه بیشتری می‌یابد.