توافق کلیدی با چین برای ورود ایران به شاهراه جدید ابریشم با اسم رمز «سرخس»

اشاره: اواخر هفته قبل دستیار رئیس جمهور روسیه از دستور پوتین به مسئولان این کشور برای اجرای خط آهن رشت ـ آستارا، برقی سازی خط اینچه برون- گرمسار و افزایش ظرفیت های همکاری های حمل ونقلی دو کشور ایران و روسیه خبر داد. شاید در نگاه اول تکمیل دو پروژه مذکور به عنوان دو طرح سرمایه گذاری خارجی مستقل، معنای خاصی برای مخاطب عام نداشته باشد، اما واقعیت آن است که هر دو پروژه در مسیر کریدور استراتژیک شمال ـ جنوب و اتصال کشور هند به غرب اروپا قرار دارند.

توجه داشته باشیم که رفته رفته مسئله کریدورهای استراتژیک بین المللی اعم از شمال - جنوب و شرق - غرب) به مهمترین موضوعات حوزه ژئواکونومی و ژئواستراتژیک تبدیل شده اند. روسیه برای برقراری هرچه سریع تر کریدور شمال - جنوب برنامه سرمایه گذاری دهها میلیارد دلاری، روی میز گذاشته است و چینی ها نیز از حدود 10 سال قبل یک کلان برنامه منسجم اقتصادی برای احیای جاده ابریشم و مگاپروژه کمربند ـ راه را آغاز کرده اند، این درحالی است که در 20 سال اخیر به دلیل نبود انسجام در قوه تصمیم سازی در کشور و عدم کنش رسانه ای مؤثر، موضوعات اساسی از این جنس چندان در اولویت دولتها نبوده اند.

از طرف دیگر تجربه ای مانند جهتگیری بانکی و ارزی روسیه همزمان با جنگ اوکراین نشان داد، خنثی سازی تحریم، تنها از طریق جانمایی جدید و تعریف جایگاه اقتصاد ایران در عرصه بین الملل امکان پذیر است، بر این اساس مواردی مثل آمایش سرزمین، تدوین استراتژی توسعه صنعتی، توسعه خطوط انرژی و کریدورهای لجستیکی داخلی باید با نگاه به جایگاه بین المللی کشور تعریف شوند.

با توجه به ظرفیت مهم اقتصادی و امنیتی این کریدورها در تحولات فرامنطقه ای که می تواند منافع اقتصادی قابل توجهی نیز برای کشورمان داشته باشد، تلاش می کنیم به این مسئله و ابعاد مختلف آن به صورت مستقل بپردازیم. هدف نهایی این سلسله گزارشها صرفاً بررسی لایه انتفاعات اقتصادی کشورها نیست، چرا که دامنه موضوع حتی به مناقشات بزرگ ژئوپولیتیک و بازتعریف جایگاه جمهوری اسلامی ایران در جهان خواهد رسید. این رویکرد جدید تلاشی است برای پر کردن خلأ رسانه ای موجود در راستای تحقق کلان مطالبه رهبر معظم انقلاب در خصوص تعریف نقش ایران در تعاملات بین المللی جهان معاصر.

در این گزارش، با توجه به تحولات اقتصادی ایجادشده بعد از جنگ اوکراین، درگیری منطقه ای در قره باغ و... به موضوع کریدورهای زمینی شرق به غرب (بخشی از پروژه جاده ابریشم جدید) و آثار و نتایج سرمایه گذاری و برنامه های اقتصادی که با مشارکت کشور چین به صورت مشخص در مرز سرخس (منطقه ویژه اقتصادی) انجام می شود، خواهیم پرداخت.

به گزارش تین نیوز، حدود یک سال و نیم قبل و در میانه تحولات سیاسی 2021 میلادی بود که جهان متوجه یک رویداد بزرگ ژئواکونومیک شد که دامنه آثار آن تا بندر شهید رجایی نیز کشیده شد. در آن مقطع توجه فعالان اقتصادی سراسر جهان به کانال سوئز معطوف شده بود که عملاً با زمینگیر شدن یک کشتی باری بزرگ مسیر تجارت جهانی با اختلال روبه رو شد. بر اساس آمارها، حدوداً 9.6 میلیارد دلار کالا به صورت روزانه به وسیله 50 کشتی که قابلیت حمل 1.2 میلیون تن بار را دارند از کانال سوئز عبور می کند، همچنین بین 5 تا 10 درصد از نفت دریاها از طریق کانال سوئز منتقل می شود، این بدان معناست که در صورت یک روز توقف کشتی ها پشت کانال مذکور، حمل بین 3 تا 5 میلیون بشکه نفت به تأخیر می افتد.

در آن مقطع به صورت غیرمنتظره شاهد افزایش کرایه حمل کالا به نقاط مختلف دنیا بودیم و این موضوع به صورت کوتاه مدت هزینه تأمین مالی تجارت و بازرگانی را با افزایش قابل توجه روبه رو کرد.

بعد از حادثه کانال سوئز افکار عمومی جهان به صورت ویژه و جدی تر از قبل به ابزار اقتصادی استراتژیک چین، یعنی راه ابریشم جدید یا مگاپروژه ترانزیتی کمربند ـ راه (Belt and Road Initiative) توجه نمود. لازم به ذکر است که طرح راهبردی چینی ها پیش از این، تنها در محافل کارشناسی و تخصصی مورد توجه و رصد قرار گرفته بود.

BRI یک طرح سرمایه گذاری در زیربناهای اقتصادی بیش از 70 کشور جهان و سازمان های بین المللی و توسعهٔ دو مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و « راه ابریشم دریایی » است که در مرکز سیاست خارجی شی جین پینگ رئیس جمهور کشور چین قرار دارد.

این راه ها به محض تکمیل و اتصال به یکدیگر، تجارت زمینی میان شرق و غرب را تسهیل خواهند کرد؛ به گونه ای که در نهایت، وابستگی کنونی اقتصاد جهانی به گلوگاه هایی نظیر تنگه مالاکا و کانال سوئز کاهشی چشمگیر پیدا کند.

هرچند راه موضوعی جدید نیست، اما با تحولات گسترده ژئوانرژی، ژئواکونومی سالهای اخیر؛ اهمیت خود را باز یافته است. شی جین پینگ در سال 2013 و در دانشگاه نظر بایوف از مسیر زمینی ابتکار شاهراه ابریشم جدید و یک ماه بعد از آن، در اکتبر 2013 در اندونزی از مسیر دریایی آن رونمایی کرد و امروزه شاهراه ابریشم جدید را می توان جزء ایده های مهم در موضوع راه دانست که تأثیرات اقتصادی بسیاری دارد.

توجه داشته باشیم که هشتاد درصد از انرژی مورد نیاز چین از تنگه مالاکا عبور می کند و ازاین رو این تنگه به چالشی برای چین تبدیل شده است؛ زیرا با مسدود شدن این گذرگاه در بزنگاه های سیاسی و نظامی، تهدید عمده ای در حوزه انرژی متوجه چین می شود، همچنین، حدود 20 درصد از انرژی مورد نیاز چین نیز از تنگه هرمز عبور می کند، بنابراین، چینی ها برای دستیابی پایدار به انرژی و بازار، به دنبال مسیر جایگزین بودند و در نتیجه به شاهراه های زمین محور روی آوردند که امروزه از این ایده به عنوان کمربند اقتصادی راه ابریشم جدید یاد می شود.

واکاوی آخرین وضعیت شاخه های زمینی شاهراه ابریشم جدید

به صورت کلی کمربند اقتصادی جاده ابریشم (The Silk Road Economic Belt) که به عنوان چشم انداز بلندمدت زمینی برای توسعه زیرساختی و همکاری های اقتصادی اوراسیا است، شش کریدور توسعه ای را در بر می گیرد که عبارتند از:

1) کریدور اقتصادی پل زمینی جدید اوراسیا (NELBEC)

2) کریدور اقتصادی چین ـ مغولستان ـ روسیه (CMREC)

 3) کریدور اقتصادی چین ـ آسیای مرکزی ـ غرب آسیا (CCWAEC)

4) کریدور اقتصادی چین ـ شبه جزیره هند (CICPEC)

5) کریدور اقتصادی بنگلادش ـ چین ـ هند ـ میانمار (BCIMEC)

6) کریدور اقتصادی چین ـ پاکستان (CPEC).

موضوع این گزارش بررسی جداگانه وضعیت این کریدورها نیست، بلکه تلاش می کنیم با واکاوی سه شاخه زمینی از کریدور شرق به غرب ، آخرین وضعیت کشورمان در این تحول مهم بین المللی را بررسی کنیم. جدای از شاخه ای که در یک مسیر طولانی از کشور روسیه عبور می کند، 2 پروژه مکمل یکدیگر برای اتصال شرق به غرب ذیل کریدور CCWAEC (چین ـ آسیای مرکزی ـ غرب آسیا) عبارتند از:

• کریدور چین، آسیای میانه، غرب آسیا که از کشورهای آسیای مرکزی، ایران و ترکیه عبور می کند و در نهایت به اروپا می رسد.

• کریدور چین تا ترکیه از طریق آسیای مرکزی، دریای خزر و منطقه قفقاز جنوبی. (کریدور لاجورد)

• 

همان طور که در تصویر بالا قابل مشاهده است، عملاً سه شاخه زمینی مختلف در شاهراه ابریشم جدید جلب توجه می کند؛ مسیر زردرنگ از شمال و دو مسیر قرمزرنگ که به ترتیب از (آسیای میانه و دریای خزر) و شرق به غرب ایران عبور می کنند. اگر با نگاه صرفاً اقتصادی به شاخه های قرمزرنگ نگاه کنیم شاخه زمینی میانی، مسیر پرپیچ وخم تری را طی می کند و حتی قسمتی از این مسیر زمینی باید از دریای خزر عبور کند تا به کشور آذربایجان برسد.

همچنین در این مسیر (لاجورد) چالشهایی در خصوص عبور از کشور ارمنستان برای اتصال به ترکیه وجود دارد، اختلاف مرزی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نیز ابهامات در این خصوص را تشدید کرده است، بر این اساس، مسیر جایگزین و عبور از تفلیس (گرجستان) برای دور زدن ارمنستان عملاً به طولانی تر شدن مسیر و افزایش هزینه های مرتبط منجر خواهد شد، این درحالی است که مسیر زمینی سرخس تا مرزهای استان آذربایجان غربی به هیچ عنوان با این چالشها روبه رو نیست.

اگر بخواهیم یک جمع بندی در بخش ابتدایی گزارش داشته باشیم باید تأکید کرد الزام وجود راه های جایگزین برای رساندن به موقع و کم هزینه محموله های مختلف از شرق به غرب جهان، امری غیرقابل انکار است و حوادثی از جنس بسته شدن کانال سوئز در 2021 یا جنگ اوکراین در 2022، همچنین ابهامات درباره تکرار و تعدد چالشهایی از این دست، توجه ها را به سمت دیگر شاخه های زمینی مسیرهای ترانزیتی مذکور، به خصوص مسیری که از کشورمان عبور می کند جلب کرده است.

رونمایی از سرمایه گذاری هوشمند چینی ها در منطقه ویژه اقتصادی سرخس؛ مرز استراتژیک در مسیر شاهراه زمینی ابریشم

اواخر مهر ماه امضای قراردادی کم سروصدا با حضور معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، معاون سرمایه گذاری وزیر اقتصاد و سرمایه گذار چینی، صورت گرفت که بر اساس آن بزرگ ترین مرکز ترانزیت و تهاتر کالا از طریق گذرگاه جنوبی چین به اروپا در منطقه ویژه اقتصادی سرخس فعال خواهد شد.

لازم به ذکر است مرکز لجستیک بین المللی منطقه سرخس با محوریت ایجاد سایت کانتینری در زمینی به وسعت 35 هکتار با ظرفیت تخلیه، بارانداز و بارگیری 500 کانتینر در هر شبانه روز و 660 هزار TEU در سال احداث خواهد شد.

 فاز نخست اجرای این طرح که مربوط به حوزه احداث و راه اندازی است، با 400 میلیون یوان سرمایه گذاری اولیه آغاز خواهد شد و در فاز دوم نیز ایجاد سایت تهاتر کالاهای ایران و چین و در فاز سوم ایجاد شهرک بزرگ صنایع با مشارکت سرمایه گذاران چینی تعریف شده است. ایجاد این پارک لجستیکی می تواند ظرفیت ترانزیتی مرز سرخس را در سال اول به بیش از 20 میلیون تن در سال برساند که با این اتفاق علاوه بر ارزآوری، شاهد ایجاد بستری مهم به منظور توسعه و اشتغال در شمال شرق کشور خواهیم بود.

مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه در خصوص سرمایه گذاری چینی ها در سرخس گفت: ایجاد زیرساخت های لازم برای توسعه توان و ظرفیت ترانزیت در مناطق ویژه اقتصادی یکی از اساسی ترین و مهم ترین سیاست های دولت سیزدهم است. پروژه بزرگ پارک لجستیک بین المللی در منطقه ویژه اقتصادی سرخس، نمونه ای از فعالیت های موفق در دولت سیزدهم است که دو وزارتخانه مهم امور خارجه و اقتصاد کنار آستان قدس، این موضوع را پیگیری کرده به سرانجام رساندند.

15هزار قطار چینی در مسیر اروپا؛ سهم ایران از ترانزیت شرق به غرب متحول خواهد شد

پیگیری ها نشان می دهد تعیین تعرفه ها، صدور ویزای رانندگان ناوگان حمل ونقل، ایجاد زیرساخت های لازم و ارائه خدمات گمرکی، چهار محوری است که با هماهنگی کامل بین کشورهای طول مسیر از جمله قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در حال انجام است و این روند تا حصول نتیجه کامل ادامه خواهد داشت. بر اساس اعلام مسئولان وزارت امور خارجه و وزارت اقتصاد به نظر می رسد از طریق ایجاد و تقویت این کریدور، ظرفیت 20 میلیون تنی ترانزیت از مسیر چین ـ سرخس ـ ترکیه به طور کامل محقق شود.

چین سالانه 15 هزار قطار برای ترانزیت کالا به اروپا استفاده می کند که با توجه به جنگ و تحولات ژئوپولیتیک اخیر، مسیر سرخس در ایران به عنوان مسیر جایگزین در نظر گرفته شده است و قرار است بخش عمده ای از کالاهایی که از چین است از این مسیر سرخس بگذرد. مسیر سرخس یک مسیر یکپارچه ریلی است و ریل باعث می شود مسیر کوتاه تر و در نهایت هزینه ترانزیت و تجارت خارجی کشورها کم تر شود و با انجام تمهیداتی ارزان تر از بقیه مسیرها نیز باشد. مسیر سرخس به عنوان مسیر انتقال کالا به اروپا تعیین شده است و احتمالاً در آینده نیز از این مسیر برای حمل کالا به خلیج فارس و هند استفاده می شود. لازم به ذکر است 95 درصد بار انتقالی از چین براساس نقل انتقال با کانتینر است، به خلاف کشور روسیه که محموله های آنها عمدتاً به صورت فله منتقل می شود.

سرخس نزدیک ترین راه برای مسیر چین به اروپا می شود

گفتنی است ایجاد شهرک های صنعتی براساس خوشه های صنعتی از برنامه های چینی ها در سرخس است که در این شهرک های صنعتی ساخت خودروها و اتوبوس های برقی و لوازم خانگی با هدف تولید در ایران و صادرات به اروپا انجام می شود. ممکن است بخشی از این تولیدات در سرزمین اصلی به فروش برود اما نگاه اصلی چین صادرات مجدد است. باتوجه به اینکه قطارهای چینی قرار است تا سرخس کالاها را حمل کنند و ادامه مسیر تا اروپا را قطارهای ایرانی و ترک انجام دهند و برای اینکه این قطارها خالی به مبدأ برنگردند، چین تصمیم دارد برخی از تولیدات و کالاها را به سرخس بیاورد و تولیدات خود را دوباره به اروپا یا به کشورهای آسیای میانه صادر کند، هدف اولیه این است که مشارکت شکل بگیرد و این مرکز کانتینری راه اندازی شود و هدف مهمتر که همه دنبال آن هستند این است که مسیر چین به اروپا از مسیر سرخس و جمهوری اسلامی باشد و در بلندمدت این مسیر تثبیت شود. بر اساس اعلام مسئولان کشورمان، احداث یک خط آهن توسط چین در کشور قرقیزستان طی سه سال در دستور کار قرار گرفته است و اگر این خط به مرحله بهره برداری برسد، سرخس نزدیک ترین راه و قطعی ترین راه برای مسیر چین به اروپا خواهد شد.