چابهار گزینه استراتژیک هند برای پرکردن شکاف اتصال به آسیای میانه

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار، اخیرا مهدی ضیغمی سرپرست سازمان توسعه تجارت ایران اعلام کرده که حجم روابط تجاری ایران و هند در سال گذشته حدود ۵ میلیارد دلار بوده است و این در حالی است که ایران به رغم اشتراکات گسترده فرهنگی و آیینی و سابقه تجاری کهن با هند و برخورداری از ظرفیت بسیار بالا برای تجارت مانند پتانسیل های بندر چابهار، هم چنان در مناسبات اقتصادی خود با دهلی نو با فشار تحریم ها و موانع بانکی و پولی مواجه است.

هم چنین رودرا گوروا شرشت، سفیر هند در ایران نیز به تازگی اعلام کرده است که هندوستان مصمم به افزایش واردات کالاهای غیرتحریمی از ایران است. پیش از اعمال تحریم ها علیه ایران، حجم تجارت دو کشور در برخی بازه های زمانی به ۱۸ میلیارد دلار در سال نیز رسیده بود، اما هم اکنون این رقم به واسطه تحریم ها کاهش یافته و بدون احتساب نفت و اوره به ۵ میلیارد دلار رسیده است.

بررسی اطلاعات و آمار در دوره زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ تجارت ایران با هندوستان نشان می دهد که تجارت با هند در سال ۱۴۰۰ معادل ۹/ ۲ میلیارد دلار است. این رقم در مقایسه با کل تجارت کشور سهم ۳/ ۳ درصدی دارد. بررسی ها نشان می دهد که سهم ارزش تجارت با هندوستان از کل تجارت ایران از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰کاهش یافته است. عمده ترین دلیل کاهش تجارت ایران با هند را می توان به تشدید تحریم های آمریکا علیه ایران و فشار این کشور به هندوستان و سایر شرکای تجاری ایران برای کاهش مبادله با ایران نسبت داد.

در سال ۲۰۱۸، ایران جایگاه خود را به عنوان سومین صادرکننده نفت خام به بازار هند بازیابی کرد و دو کشور نیز تلاش کردند روابط خود را برای گسترش در حوزه های مختلف سرمایه گذاری از جمله راه و اکتشاف نفت تقویت کنند، اما با خروج یکجانبه آمریکا از برجام عملا این توافق عملی نشد.

اکنون نیز به نظر می رسد ایران با توجه به کاهش همکاری با کشورهای اروپایی به دلیل افزایش سطح تحریم های آمریکا، نیاز مبرمی به سرمایه گذاری و شریک تجاری قابل اعتماد دارد. از سوی دیگر، هند می تواند با حمایت از روابط خود با ایران که در تامین امنیت منابع انرژی و همچنین ورود به بازار تجاری بزرگ اهمیت دارد، به دستاوردهای بزرگی دست یابد. با وجود این، افزایش سطح تحریم های بین المللی علیه ایران همچنان یکی از نگرانی های اصلی است که احتمالا مانع پیشرفت مشارکت اقتصادی بین آنها در آینده شود.

از سوی دیگر اقداماتی چون برقراری نظام تجارت ترجیحی میان دو کشور و فعال سازی مکانیسم مالی مستقل مانند روپیه –ریال نیز به رشد و شکوفایی تعاملات دو کشور کمک خواهد کرد، چرا که هند با وجود آن که یکی از متحدان آمریکا است اعلام کرده که در تجارت فرامرزی استفاده از دلار را کاهش خواهد داد و باتوجه به محدودیت های بانکی علیه ایران این مورد امتیاز بزرگی برای تجارت خارجی کشور به شمار می رود. افزون بر این، عضویت هند در سازمان های چندجانبه بین المللی مهم از جمله بریکس، برخورداری از بازاری بزرگ و متنوع و رشد بالای اقتصادی و صنایع این کشور را از جمله مزیت های دهلی نو برای روابط تجاری با تهران است.

بندر چابهار بندری پرکشش و هاب ترانزیت هند و آسیای مرکزی

بندر چابهار کوتاه ترین و ساده ترین راه اتصال هند به آسیای مرکزی و آسیای مرکزی به آب های آزاد از طریق کردور شمال – جنوب (نستراک) است. در صورت استفاده کامل از ظرفیت چابهار، هند به دروازه تجارت با اروپا، روسیه و کشورهای همسود مبدل می شود و این بندر به یکی از مهم ترین بنادر جهان تبدیل خواهد شد. افزون بر این با توسعه بندر چابهار، هند قادر خواهد بود نفوذ رقیب بزرگ خود چین را که مشغول اجرای یک مگا پروژه با هدف توسعه بندر گوادر در پاکستان است تا حدودی مهار کند.

اخیرا نیز سازمان بنادر و دریانوردی اعلام کرده که موارد اصلی اختلافی میان ایران و اپراتور هندی پروژه توسعه چابهار حل و فصل شده و با حل موارد جزیی مورد اختلاف، قرارداد بلندمدت میان ایران و هند در خصوص بندر چابهار به امضا خواهد رسید.

هند در دوران دونالد ترامپ موفق شود با لابی گری موضوع بند چابهار را از بسته های تحریمی علیه ایران خارج کند و این موضوع در دوران جو بایدن نیز ادامه پیدا کرده است. اما با وجود این کندی و تعلل هند در سرمایه گذاری اولیه برای اسکله سازی موجب ناخرسندی ایران شده بود.

افزون بر این راه اندازی خط ریلی چابهار سرخس به عنوان بخشی از کریدور استراتژیک شمال – جنوب در کانون توجه دولت سیزدهم قرار گرفته و اخیرا نیز جواد قناعت استاندار خراسان جنوبی از صدور دستور ساخت بخشی از این خط ریلی خبر داده که این مسیر در صورت ساخت و راه اندازی، می تواند سرمایه خارجی جذب کند. بر اساس گفته های وی قطعه خط بیرجند – قائن – یونسی به طول ۲۸۱ کیلومتر به پیمانکار واگذار شده است.

پروژه ریلی چابهار - زاهدان نیز در ابتدا به طرف هندی واگذار شد که متاسفانه علیرغم صدور معافیت تحریمی از سوی دولت آمریکا در زمان ریاست جمهوری ترامپ برای این بندر، هندی ها ساخت پروژه بندر چابهار را رها کرده و به تعهدات خود عمل نکردند و با کنارگذاشتن هند از این پروژه، قرارگاه خاتم الانبیا عهده دار این پروژه ریلی شده که ۶۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشته و در صورت تامین مالی آن تا پایان سال ۱۴۰۲ به بهره برداری می رسید.

هند از طریق بندر چابهار و کریدور شمال جنوب قادر خواهد بود روابط انرژی و اقتصادی خود را با آسیای مرکزی و روسیه افزایش دهد. پروژه توسعه بندر چابهار با امضای موافقتنامه سه جانبه ترانزیت و تجارت بین هند، افغانستان و ایران در ماه می ۲۰۱۶ به امضا رسید.

ساخت بندر چابهار در ایران به عنوان یک مرکز بالقوه تجارت بین المللی و عرصه بزرگی برای رقابت ژئوپلیتیکی مورد توجه هند است. هند سهم قابل توجهی در بندر دارد، زیرا دهلی نو چابهار را ابزاری برای دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و افغانستان بدون نیاز به عبور از مسیرهای زمینی دشمن هند، یعنی پاکستان می داند. افزون بر این، در اوج بحران غذا در افغانستان (پیش از روی کار آمدن طالبان)، دولت هند مسیر بندر چابهار را برای انتقال گندم های خود به افغانستان انتخاب کرده و در آن زمان، وابستگی افغانستان به ایران تا حد زیادی افزایش یافت.

هند و ایران کار بر روی بندر چابهار را در سال ۲۰۰۳ آغاز کردند، اما تعامل آنها تا سال ۲۰۱۶ که مودی و رئیس جمهور وقت ایران حسن روحانی اعلام کردند که هند ۵۰۰ میلیون دلار برای ارتقای بندر سرمایه گذاری خواهد کرد، آغاز نشد. تعامل مجدد آنها تا حد زیادی تحت تأثیر اعلامیه رئیس جمهور چین بود که برنامه بازی زیرساختی عظیم یک کمربند_یک جاده خود را در سال ۲۰۱۳ آغاز کرد.

بنابراین، مشارکت دهلی در بندر چابهار یک جنبه ضروری برای حفظ نفوذ هند با هدف تقویت موقعیت منطقه ای آن و استفاده از همکاری هند و ایران برای مقابله با محاصره چین و در درجه اول همسویی چین و پاکستان است.

سوبراهمانیام جایشنکار، وزیر امور خارجه هند نیز پیش تر درباب اهمیت این بندر برای هند اعلام کرده بود: هند از طریق بندر چابهار نه تنها به مناطق آسیای مرکزی دست خواهد یافت بلکه این احتمال وجود دارد که به روسیه نیز دسترسی پیدا کند و از طریق شمال ایران به روسیه برسد و امروزه چگونگی ایجاد راه های مواصلاتی، برای دیپلماسی و روابط اقتصادی بسیار مهم است.

افزون بر این، بندر چابهار مسیر دسترسی هند به آسیای مرکزی را تا یک سوم کوتاه می کند و هند از طریق این مسیر می تواند به چهار شهر بزرگ افغانستان مانند هرات، قندهار، کابل و مزارشریف دسترسی داشته باشد.

هند همچنین در حال کار بر روی اتصال بندر چابهار به کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب است. هند در حال حاضر جاده ای به طول ۲۱۸ کیلومتر از دلارام به زرنج ساخته و قصد دارد این جاده را به این کریدور متصل کند. هند مایل است از این بندر برای انتقال خودروهای سوخت بر از طریق جاده های میلک (ایران) و زرنج-دیلارام (افغانستان) استفاده کند.

هند در حال توسعه فاز اول بندر شهید بهشتی در چابهار با سرمایه گذاری ۸۵ میلیون دلاری است که اتصال بزرگ تری به سراسر منطقه به ویژه آسیای مرکزی محصور در خشکی را فراهم می کند. همچنین شش جرثقیل متحرک با ظرفیت ۱۴۰ تن و چهار دستگاه ۱۰۰ تن و سایر تجهیزات به ارزش ۲۵ میلیون دلار را عرضه کرده است.

ظرفیت فعلی تخلیه و بارگیری در چابهار ۸.۵ میلیون تن است که با تکمیل فاز اول توسعه این بندر به ۱۵ میلیون تن افزایش می یابد. هند برای توسعه فاز اول پایانه شهید بهشتی بندر چابهار ۲۵ میلیون دلار تجهیزات ارائه کرده است. علاوه بر این، این کشور متعهد به تامین مالی توسعه بندر چابهار به ارزش مالی ۸۵ میلیون دلار کمک مالی شده است.

نتیجه

از این رو، می توان گفت که ایران در تلاش است از طریق تقویت روابط با هند، به دنبال جایگزین جدیدی برای جلوگیری از انزوای مجدد بین المللی باشد. از سوی دیگر، به نظر می رسد هند مایل به حمایت از سرمایه گذاری های خود در بخش های حیاتی ایران مانند نفت و گاز طبیعی و همچنین بخش های دیگر مانند جاده است.

علاوه بر این، هند به یک قدرت اقتصادی رو به رشد تبدیل شده است که می توان به آن در جذب سرمایه گذاری اعتماد کرد. هند همچنین احتمالا دسترسی ایران را به فناوری، تسهیلات اعتباری و تخصص فنی فراهم کند و همچنین می توان یک مشارکت تجاری قابل اعتماد با آن ایجاد کرد که ممکن است به این امر کمک کند. ارائه کالا و خدمات به ایران که ممکن است تهیه آن از بازارهای اروپایی دشوار باشد نیز بخشی از این همکاری است.

در مجموع؛ برای هند، موقعیت ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی آن بین خلیج فارس و دریای خزر، استراتژیک و تعیین کننده است. ایران برای هند مهم است، زیرا در پی موانع پاکستان در استفاده از مسیرهای زمینی، یک مسیر جایگزین برای اتصال به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی فراهم می کند. همچنین ایران دارای یکی از بزرگترین ذخایر نفت خام و گاز طبیعی در جهان است که هند می تواند برای تامین انرژی مورد نیاز خود از آن بهره ببرد.