پشت پرده آلودگی هوای پایتخت

به گزارش تین نیوز ، بررسی ها درباره آنچه باعث شد آلوده ترین هفته تهران در سال جاری، طی 7 روز منتهی به پایان جمعه گذشته رقم بخورد و تا دیروز نیز ادامه یابد، نشان می دهد: «1+5» عامل انتشار و تشدید ذرات ریز و معلق، در پاییز امسال هوای تهران را تحت تاثیر قرار داده است که مهم ترین آن، برودت هوا (افت شدید دما و سرمای زودرس در یکی دو ماه گذشته) به همراه افزایش رطوبت به عنوان یک رویداد طبیعی است که منجر به بروز پدیده وارونگی هوا در تهران و حبس و انباشت ذرات معلق در ارتفاع پایین شده است.

تحت تاثیر این پدیده، بدون آنکه حجم ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون با افزایش شدید روبه رو شود، تجمع مداوم ذرات ریز آلاینده در روزهای اخیر، شاخص کیفیت هوای تهران را برای یک روز (23 آذر) از مرز «هشدار» رد کرد و وضعیت «قرمز» به معنای روز «ناسالم» برای پایتخت اعلام شد. در روزهای اخیر نیز این شاخص در مرز 150 قرار داشته و هوای تهران همچنان برای گروه های حساس، «ناسالم» اعلام می شود.

تعداد روزهای آلوده در تهران از سال 90 تا پایان 92 همواره بالاتر از 140 روز قرار داشته اما در سال گذشته به دلیل بازگشت بنزین پاک و استاندارد به جایگاه های سوخت، بعد از 3 سال، تعداد روزهای آلوده به 116 روز نزول کرد. امسال نیز اگرچه در نیمه اول سال، روزهای آلوده به مراتب کمتر از سال های قبل بود اما با ورود به فصل سرد و تجربه متفاوت سرما در پاییز امسال، بار دیگر آلودگی شدید مهمان آسمان تهران شده است.

افت قابل ملاحظه دمای هوای تهران از آذر ماه و بروز پدیده وارونگی هوا، یک آثار ثانویه نیز با خود به همراه داشته و باعث «تشدید ترافیک ناشی از افزایش سفر درون شهری با خودروهای شخصی» به عنوان مولد دوم آلودگی شده است. با توجه به اینکه 75 درصد حجم آلاینده های هوای تهران را منابع متحرک تشکیل می دهد، این موضوع در اوج گیری دوباره آلودگی هوا موثر بوده است.

در این میان، سهم ویژه و بزرگ «اتوبوس» های درون شهری و اتوبوس های سرویس در تولید ذرات ریز و معلق در هوا از یکسو و «تعطیلی نظام سالانه معاینه فنی خودرو» و همچنین «بی اثر بودن عوارض سالانه خودرو در افزایش ریسک سفر با خودروی شخصی» از سوی دیگر، سرمنشا چهارم و پنجم آلودگی هوای تهران را شکل می دهد.

عامل ششم اما به تعلل دولت و شهرداری در اجرای طرح جدید ترافیکی (LEZ) برمی گردد که اگر از ابتدای آبان ماه جایگزین زوج و فرد می شد، به دلیل محدودسازی تردد خودروهای کاربراتوری -که 10 درصد کل 3 میلیون خودروی موجود در تهران را تشکیل می دهد- نیمی از حجم انتشار آلاینده های ناشی از خودروهای سواری را کاهش می داد. در روزهای آینده آنچه می تواند از ذرات معلق موجود در هوای تهران بکاهد، تغییر شرایط پایدار جوی و شروع بارش است که باعث شست وشوی ذرات معلق جمع شده در سطح شهر خواهد شد.

ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون، به دلیل آنکه امکان نفوذ به بافت خونی بدن را دارد، در مقایسه با سایر آلاینده های هوا، خطرناک تر است به طوری که شاخص کیفیت براساس این آلاینده سنجش و محاسبه می شود. خودروهای کاربراتوری 14 برابر خودروهای انژکتوری تولید ذرات معلق می کنند.

از طرفی، 75 درصد آلاینده های هوای تهران ناشی از منابع متحرک است که نیمی از ذرات معلق توسط اتوبوس ها تولید می شوند. در حال حاضر اتوبوس های درون شهری 11 برابر سواری ها، ذرات آلاینده تولید می کنند و تحت تاثیر اجرای طرح زوج و فرد که طول پیمایش خودروهای شخصی در کل شهر تهران 11 درصد کاهش پیدا کرده است، به دلیل افزایش 8 درصدی طول پیمایش اتوبوس ها، حجم ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون، 2/ 8 درصد افزایش یافته است که این موضوع نشان می دهد ناوگان حمل و نقل عمومی در ازای کاهش سفر با خودروی شخصی، نه تنها در کاهش آلودگی موثر نیست که به خاطر اشکال فنی اتوبوس ها، اسباب افزایش ذرات آلاینده را فراهم می کند.

پایداری آلاینده ها درآسمان پایتخت
ابتدای این هفته برای دومین بار طی 10 روز گذشته شاخص آلودگی بالای 150 قرار گرفت و برای گروه های حساس جامعه ناسالم تشخیص داده شد. اما به دلیل پایداری آلودگی کمیته اضطرار آلودگی هوا، مدارس را به عنوان نخستین و آسان ترین راه برای کاهش آلودگی هوا تعطیل کرد.

این درحالی بود که به دلیل افزایش کیفیت سوخت به نظر می رسید امسال نیز مانند سال گذشته تعداد روزهای ناسالم کاهش داشته باشد. تفاوتی که آلودگی هوای امسال با سال گذشته دارد تفاوت جنس آلودگی در تابستان باروزهای سرد سال است. در تابستان منشا آلودگی هوا سطح کویری و خشک زمین های اطراف پایتخت و معادن و کارخانه های اطراف پایتخت بود.

در این مدت مدیریت شهری طی گزارش هایی اعلام می کند دولت نسبت به آلودگی هوای پایتخت منفعل است و شهردار تهران نیز اعلام کرده است می تواند مدیریت کامل کاهش آلودگی هوا را در دست بگیرد و این چالش قدیمی پایتخت را حل کند. اما شهردار تهران تاکنون از جزئیات برنامه ای که قصد دارد بر اساس آن آلودگی هوای تهران را کاهش دهد سخنی نگفته است.

متهمان اصلی آلودگی هوا
منشا 45 درصد آلودگی هوای تهران خودروهای کاربراتوری است که در پایتخت در حال تردد هستند. این خودروها درهر کیلومتر پیمایش 40 گرم آلاینده تولید می کنند. این در حالی است که خودروهایی که از استاندارد یورو 2 برخوردار هستند تنها 7/ 2 گرم در هر کیلومتر آلاینده تولید می کنند. موتورسیکلت های بنزینی نیز تاثیر بالایی برآلودگی شهر دارند، به طوری که هر موتورسیکلت به اندازه هشت خودرو آلودگی ایجاد می کند.

بی توجهی به معاینه فنی خودرو ها
مریم نادری مدیر واحد پایش و پیش بینی شرکت کنترل کیفیت هم با اشاره به اینکه دلیل اصلی آلودگی کنونی هوای تهران، خودروهای سواری، موتورسیکلت ها، اتوبوس ها و خودروهای فرسوده است، گفت: مقدار تولید آلودگی این منابع بالا است. بنابراین تاکید داریم که باید در طول سال به مساله مقابله با آلودگی هوا توجه و رسیدگی شود و این مساله تنها در روزهایی که وارونگی دما وجود دارد و حجم آلودگی در سطح شهر تهران جمع می شود و شرایط جوی اجازه خروج آنها را نمی دهد، بااهمیت تلقی نشود.

مدیر واحد پایش و پیش بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با بیان اینکه مساله دیگر در بحث آلودگی هوا معاینه فنی خودروهاست که از اعتبار یکساله به پنج سال رسیده است، گفت: در حال حاضر معاینه فنی توسط پلیس آن طور که باید کنترل نمی شود، ضمن اینکه قرار بود یکپارچه سازی معاینه فنی با هماهنگی پلیس اتفاق بیفتد، اما اکنون متوقف شده است.

به گفته نادری، یکی از بحث های قابل توجه در کاهش آلودگی هوای تهران، بحث خروج و جایگزینی خودروهای فرسوده بالای 20 سال است که در طرح جامع کاهش آلودگی هوا قید شده، ولی در دولت پیگیری نمی شود و خودروهای فرسوده همچنان در سطح شهر تردد می کنند و سالانه بر تعداد آنها افزوده می شود. طرح هایی چون جایگزینی خودروهای فرسوده سال هاست که روی میز است و بحث های اقتصادی و عدم هماهنگی ها، مانع اجرای آن شده است.

مدیر واحد پایش و پیش بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با تاکید بر اینکه تعطیلی مدارس در شرایط پایداری هوا و افزایش شاخص های آلایندگی راهکار کوتاه مدتی است، گفت: باید آلودگی تهران را در منشا و منبع و با راه حل بلندمدت کنترل کنیم، و تجویز یک حرکت کوتاه مدت چون تعطیل کردن مدارس، ادارات، ممنوعیت فروش طرح ترافیک روزانه و... ممکن است که برای خروج از شرایط اضطرار کمک اندکی کند؛ اما مشکلات دیگری ایجاد خواهند کرد.

وی با اشاره به اینکه در شرایطی که تقاضا برای سفر وجود دارد، با اعمال طرح زوج وفرد از درب منازل، بار بیشتری بر حمل و نقل عمومی تحمیل می شود و حمل نقل عمومی جوابگوی آن نیست، گفت: بحث آلودگی هوا دست ارگان های مختلف است و بهتر است این مسائل از ابتدای سال توسط شهروندان، مسوولان و رسانه ها پیگیری شود، چون با بررسی در بازه های کوتاه پاییز و زمستان قابل حل نخواهد بود.

مقاومت در برابر نسخه حیات بخش
مدیر واحد پایش و پیش بینی شرکت کنترل کیفیت هوا با اشاره به انتقادات پلیس به طرح LEZ اظهار کرد: یکی از انتقادات این بود که فصل پاییز که با شروع وارونگی دما همزمان است شرایط خوبی برای اجرای این طرح نیست و بهتر است طرح LEZ در روزهایی که شرایط هوا بهتر است شروع شود! نادری با بیان اینکه طرح LEZ می توانست طرح موثری برای کاهش آلودگی هوا باشد، خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه در این طرح اجازه تردد خودروها بر اساس میزان آلایندگی آنها بوده و منوط به رقم آخر پلاک خودرو نیست، لذا می تواند به کاهش اساسی آلودگی هوای تهران کمک کند؛ اما از نظر پلیس این طرح به مطالعه بیشتری احتیاج دارد.

تغییر رویکرد نهاد تخصصی
طی 3 سال گذشته بخش تخصصی شهرداری درحوزه کنترل آلودگی هوا (شرکت کنترل کیفیت هوا) تغییر رویکرد داشته و آن تقویت حوزه های پژوهشی و مطالعاتی و ورود به حوزه های مطالعات کاربردی در حوزه آلودگی هواست. طرح هایی که در سال های اخیر برای جایگزینی موتورسیکلت های برقی، محدوده کاهش و فیلتر دوده برای خودروهای دیزلی، به روزرسانی تابلوهای نمایشگر و ایستگاه های سنجش آلودگی هوا و... انجام شده، مجموعه اقداماتی بوده که شرکت کنترل کیفیت هوا انجام داده است.

از طرح های دیگری که در سال های اخیر برای کاهش آلودگی هوای تهران انجام شده تجهیز تاکسی ها به کاتالیست است که عامل بسیار موثری برای کاهش آلایندگی ناشی از احتراق سوخت در تاکسی ها است که میانگین پیمایش آنها در تهران به مراتب بیشتر از خودروهای عادی است.

مسوولیت دولت برای کاهش آلودگی هوا
بسیاری ازمنتقدان دلیل افزایش آلودگی هوا را کم توجهی دولت به وظایف قانونی خود می دانند؛ اما مسوولیت های دولت برای کاهش آلودگی هوا چیست؟
دولت بر اساس برنامه جامع کاهش آلودگی هوا یعنی از سال 74 به بعد باید 7 برنامه اصلی را اجرا می کرد.

نخست حرکت به سمت استانداردهای یورو در خودروسازی و استانداردسازی خودروهای نو، از رده خارج کردن خودروها و موتورسیکلت فرسوده، ارتقای حمل ونقل عمومی و مدیریت ترافیک، ارتقای کیفیت سوخت و حذف سرب از بنزین و ارائه گازوئیل کم گوگرد دومین مسوولیت دولت بود. معاینه فنی، مدیریت ترافیک، آموزش همگانی و ارتقای فرهنگ زیست محیطی از دیگر وظایف تعریف شده برای کاهش آلودگی هوا بود. اجرای این برنامه ها اما پس از سال 1384 با تاخیری 6 ساله تا سال 90 به تعویق افتاد.

در ماه های پایانی سال 90 سازمان حفاظت محیط زیست طرح جامع کاهش آلودگی هوا در هشت شهر بزرگ کشور را به عنوان طرح بازنگری شده و در واقع جایگزین طرح جامع کاهش آلودگی هوا ارائه کرد.

شماره گذاری خودروهای تولیدی به استثنای خودروهای دوگانه سوز تولید داخلی از ابتدای سال 1393 بر اساس استاندارد یورو4، تولید و واردات موتورسیکلت از مهر 1391 بر اساس استاندارد یورو 3، تجهیز واحدهای صنعتی مستقر در حریم شهرها به سیستم پایش آنلاین آلاینده ها تا پایان سال 1391، جایگزینی فرآیند احتراقی صنایع مستقر در حریم شهرها با انرژی های تجدیدپذیر از ابتدای سال 1392، انتقال واحد های آلاینده چون کوره های سنتی آجر، آهک، گچ و...

به خارج از شهرها، احداث نیروگاه های برق با انرژی های تجدیدپذیر و جلوگیری از احداث نیروگاه های برقی که با مازوت کار می کنند، تجهیز موتورخانه های ساختمان های اداری و تجاری به سیستم های هوشمند انرژی تا پایان سال 1392، افزایش تعداد ایستگاه های سنجش کیفیت هوا، ایستگاه های آنلاین، ارتقای نرم افزارها و زیرساخت های مخابراتی، بارور کردن ابرها و سایر اقدامات در شرایط اضطراری بخشی از وظایف تعریف شده برای دولت است. به نظر می رسد برخی از مسوولیت ها مانند بارورکردن ابرها در شرایط اضطراری یا انتقال واحد های آلاینده در حریم شهرها به فراموشی سپرده شده است.

به جز تکالیفی که طرح جامع کاهش آلودگی هوا بر عهده دولت برای کاهش آلودگی هوا گذاشته است، دو دولت گذشته برخی روش ها مانند آب پاشی و مه پاشی را برای کاهش آلودگی هوا به کار گرفتند که به دلیل بی اثر بودن بر کاهش آلاینده ها کنار گذاشته شد.

نخستین روز تعطیل پس از دو سال
محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش محیط زیست تهران درباره تکالیف دولت و مدیریت شهری در کاهش آلودگی هوا گفت: برنامه ای در اردیبهشت سال 93 درخصوص تکالیف دولت و مدیریت شهری ابلاغ شد که برنامه های ملی و محلی برای کاهش آلودگی هوا در آن پیش بینی شده بود. بیشترین تکالیف بر عهده وزارت نفت در خصوص ارتقای کیفیت سوخت گذاشته شده بود.

همچنین نصب فیلتر های دوده روی اتوبوس ها و خودرو های عمومی و معاینه فنی استاندارد خودرو های در حال تردد بخشی از مسوولیت های مدیریت شهری بود. ایجاد سامانه معاینه فنی یکپارچه وتولید خودرو با استاندارد یورو 4 از دیگر وظایف دولت در حوزه کنترل و کاهش آلودگی هوا بود که این برنامه ها به سمت عملیاتی شدن رفته اند. توسعه حمل ونقل عمومی مانند مترو کمکی است که مدیریت شهری در کاهش آلودگی هوا می تواند انجام دهد.

او درخصوص پیشنهاد شهردار تهران درخصوص واگذاری کامل مسوولیت کاهش آلودگی هوا به شهرداری گفت: موضوع کاهش آلودگی هوای موضوعی فرابخشی است، برخی از شهرهای اطراف تهران با جمعیت هایی نزدیک به نیم میلیون نفر نیز آلودگی های بالایی دارند. آیا شهرداری تهران امکان کنترل آلودگی هوا این شهرها را هم دارد؟ شهرداری باید تلاش کند به وظایف خود در حوزه حمل ونقل عمومی و معاینه فنی عمل کند و در این حوزه ها تاثیر گذارتر خواهد بود.

رستگاری اضافه کرد: برخی از تکالیف آلودگی هوا مربوط به نهادهایی هستند که شهرداری امکان نظارت بر آنها را ندارد؛ مانند وزارت نفت عملا این پیشنهاد عملیاتی نیست؛ اما کمک به توسعه حمل و نقل عمومی که تاثیر بالایی در کاهش آلودگی هوا دارد، می تواند توسط شهرداری انجام شود. او با اشاره به اولین روزی که طی دو سال گذشته مدارس به دلیل آلودگی هوا تعطیل شد، گفت: آلودگی هوا در روز یکشنبه با روزهای گذشته تفاوتی نداشت؛ اما به دلیل پیش بینی پایداری آلاینده ها و نرسیدن به وضعیت اضطرار روز یکشنبه تعطیل اعلام شد.

به گفته رستگاری تهران در سال 93 هیچ تعطیلی به دلیل آلودگی هوا نداشت، اما در سال 92، 4 روز به دلیل افزایش آلودگی هوا تعطیل شد. شاخص آلودگی روز شنبه 142 بود که پس از تعطیلی در روز یکشنبه به 141 کاهش پیدا کرد. این ارقام نشان می دهد تعطیلی مدارس نتوانست تاثیر چندانی بر کاهش آلودگی هوا بگذارد.

کنترل آلودگی از منبع

یوسف رشیدی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: مهم ترین راهکاری که می تواند سبب کاهش آلودگی هوا در پایتخت شود، کنترل منابع متحرک است. باید برای مهار آلودگی هوا منابع تولید آلودگی هوا را کنترل کرد. یکی از منابع تولید آلودگی کارخانه های آلاینده در اطراف پایتخت است و توسعه معاینه فنی استاندارد از دیگر عواملی است که می تواند در کاهش آلودگی هوا تاثیرگذار باشد.

به گفته رشیدی، در حال حاضر در معاینه فنی خودرو ها مبدل های کاتالیستی مورد سنجش قرار نمی گیرند؛ اما نقص کاتالیست در تولید آلاینده تاثیر بسیاری دارد. وی توسعه حمل ونقل عمومی را یکی از مهم ترین راهکارهای بلندمدت برای کاهش آلودگی هوای تهران دانست و گفت: اگر دودهه پیش به فکر توسعه مترو و شبکه اتوبوسرانی بودیم امروز با بحران آلودگی هوا روبه رو نبودیم. رشیدی محدود کردن تردد خودروهای کاربراتوری و دیزلی را از راهکارهای کوتاه مدت برای کاهش آلودگی هوا عنوان کرد و گفت: تردد موتور سیکلت های بنزینی و خودرو های فرسوده و دودزا یکی از عوامل اصلی آلودگی هوای پایتخت است.