پاتوق شبانه در تهران قدیم

تغییر چهره یک خیابان قدیمی در محله تاریخی تهران از «معبر شب‌مرده» به مکان استقرار «کافه‌های سیار»، نبض حیات شبانه در پایتخت را به حرکت درآورد.

پایتخت‌نشین‌ها با استقبال از کاربری گردشگری-تفریحی «خیابان 30 تیر»، آن هم ظرف کمتر از 6 ماه تحول در این خیابان، ضمن اعلام خاموش «نارضایتی از شب‌مردگی کهنه در شهر»، نشان دادند: تهران، هم به لحاظ وجود «مکان‌های بکر» و هم از بابت «استعداد شب‌گردی» شهروندان، در حال حاضر به طرح‌های ضربتی برای راه‌اندازی پاتوق‌های شبانه مشابه کافه‌های 30 تیر نیاز دارد تا فقر مراکز مخصوص اجتماعات شهری و گذران اوقات فراغت در شبانگاه، در کمترین زمان ممکن و به‌خصوص در دوره جدید مدیریت شهری برطرف شود.

گزارش «دنیای اقتصاد» از آنچه در بخش ابتدایی «خیابان 30 تیر» و به‌صورت موضعی در سایر بخش‌های این معبر شکل گرفته، حاکی است: استقرار و ایجاد دست‌کم 25 کافه سیار و ثابت در این محله واقع در تهران قدیم –منطقه 12- و عرضه غذاهای گرم محلی، فست‌فود و همچنین سایر خوراکی‌ها و تنقلات مختص اجتماعات همه نوع گروه سنی (جوانان و خانواده‌ها) از سوی کافه‌های این خیابان، شب‌گردی در قسمت‌ کوچکی از محدوده شب‌مرده تهران را «رونق اولیه» داده است.

خیابان 30 تیر تا پیش از برپایی کافه‌ها، یکی از خلوت‌ترین نقاط پایتخت در خارج از وقت اداری محسوب می‌شد اما دو جاذبه جدید در این محله شامل «معبر سنگفرش شده مخصوص پیاده‌روی» و «کافه‌های چای و غذا و تنقلات»، در حال حاضر جنس تازه‌ای از عبور و مرور شب در تهران را رقم زده است. پایتخت، سال‌هاست تحت‌تاثیر زیاده‌روی مدیریت شهری در بزرگراه‌سازی، به شهر مخصوص «حیات شبانه خودروها» تبدیل شده به‌طوری که پیاده‌گردی در این کلان‌شهر نه در طول روز و نه در ساعات منتهی به شب، عملا امکان‌پذیر نبوده است.

کافه‌های 30 تیر، این خیابان را به مکان عرضه «غذاهای خیابانی» تبدیل کرده‌اند و امکان حرکت پیاده در شب‌های تهران را به‌وجود آورده‌اند. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» درباره گام بعدی بخش خصوصی و مدیریت شهری تهران برای گسترش پاتوق‌های شبانه در محدوده شب‌مرده پایتخت و همچنین سایر مناطق مستعد شهر حاکی است بازخورد مثبت تغییر چهره خیابان 30 تیر ناشی از استقبال شهروندان در بهره‌برداری از ظرفیت‌های شبانه این محله قدیمی، نشان از آن دارد که «کافه‌»ها در نقش ناجی پایتخت از شب‌مردگی، می‌تواند زیست شبانه در تهران را رونق دهد. کارشناسان شهری برای این منظور، طرح مکمل «خیابان 30 تیر» را به شهرداری تهران پیشنهاد کرده‌اند.

چهار نارسایی طرح فعلی

طرح مکمل پیشنهاد شده از سوی کارشناسان شهری به شهرداری تهران در راستای توسعه طرح غذای خیابانی 30 تیر دارای دو محور است. در محور اول با توجه به آنکه پاتوق شبانه‌ای که در خیابان 30 تیر با استقرار 25 تا 30 کافه سیار غذا و تنقلات شکل گرفته در مرحله کنونی دارای چند نقص و نارسایی عمده است. پیشنهادهایی برای رفع آنها ارائه داده است.

نارسایی اول این طرح این است که به رغم آنکه خیابان 30‌تیر سنگفرش شده و فضای آن برای پیاده‌روی مناسب است تا تردد خودروها، در ساعاتی از شب که جمعیت زیادی از شهروندان برای استفاده از خدمات کافه‌های این خیابان در این محدوده متمرکز می‌شوند، همچنان اجازه تردد خودروهای شخصی به شهروندان داده می‌شود. این اجازه منجر به ایجاد آلودگی هوا و آلودگی صوتی و همچنین مختل شدن امنیت تردد افرادی که در کنار این کافه‌ها ساعتی را برای غذاخوردن می‌گذرانند، می‌شود.

عابد ملکی شهردار منطقه 12 در اینباره به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد: توافق نهایی با پلیس راهور تهران انجام شده که به زودی در یک بازه زمانی(از اذان مغرب تا 12 شب) تردد خودرو در خیابان 30 تیر ممنوع شود. به ویژه آنکه چون ترافیک در خیابان‌های اطراف خیابان 30 تیر همزمان با اتمام ساعات کار و فعالیت به شدت کاهش پیدا می‌کند بنابراین حضور ساکنان مناطق مختلف پایتخت در محدوده خیابان 30 تیر در شب مشکلی برای ترافیک محله‌های اطراف ایجاد نمی‌کند چراکه ترافیک این خیابان می‌تواند از طریق خیابان اطراف این محدوده پوشش داده شود. نارسایی دوم این طرح که کمتر از نارسایی اول اهمیت ندارد، نبود سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی مختص گردشگری در شب در محدوده تهران قدیم است.

کارشناسان شهری در این باره معتقدند: باید مجموعه متنوعی از مدهای حمل‌ونقل ویژه این محدوده شامل دوچرخه، موتورهای برقی، درشکه و قطار سبک شهری شکل بگیرد تا جاذبه شب‌گردی در مناطق شب مرده تهران که الان با راه‌اندازی کافه‌ها در خیابان 30 تیر تا حدودی شکل گرفته‌اند، به واسطه تسهیل رفت‌و‌آمد به این محله افزایش یابد. در حال حاضر ساکنان پایتخت از مناطق مختلف تهران انگیزه آمدن به کافه‌های 30 تیر را پیدا کرده‌اند اما باید در مسیرهای قبل از ورود به تهران قدیم یک کمربندی به معنی مرز تغییر مد حمل‌ونقل از خودروی شخصی به حمل‌ونقل عمومی مختص شب‌گردی شکل بگیرد. به‌عنوان مثال، در این کمربندی پارکینگ‌هایی برای پارک ماشین‌های شخصی خانواده‌ها تعبیه شود و از آن محل خانواده‌ها به وسیله مدهای حمل‌ونقل ویژه تهران قدیم در شب به این مراکز منتقل شوند.

اما هم‌اکنون وضعیت فعلی خیابان 30 تیر به گونه‌ای است که گردشگران شب با خودروهای شخصی خود به راحتی وارد محدوده شب‌گردی می‌شوند. نارسایی دیگری که در بررسی‌های کارشناسان در طرح فعلی «غذای خیابانی 30تیر» مشاهده کرده‌اند به نورپردازی خیابان 30 تیر مربوط است. در حال حاضر منظر خیابان 30 تیر به ویژه بخشی از خیابان که کافه‌ها در آن مستقر هستند به لحاظ نورپردازی به گونه‌ای است که تاریکی بر روشنایی در شب غلبه دارد.

نارسایی دیگر شناسایی شده در این طرح آن است که این فضا مناسب پاتوق شبانه برای نیمه دوم سال نیست. به عبارت دیگر باید خیابان 30تیر به گونه‌ای تکمیل شود که در دو فصل سرد سال با وقوع بارش‌ها، این امکان برای گردشگران در شب فراهم شود که بتوانند همچنان به این کافه‌ها سر بزنند. طرحی که با الگو برداری از خیابان انقلاب نیز می‌تواند در این منطقه استفاده شود مسقف کردن خیابان با استفاده از چترهای رنگی است که علاوه بر ایجاد نمای بصری زیبا می‌تواند تا حدودی شهروندان را از بارش‌های دو فصل پایانی سال پناه دهد.

اما بخش دوم طرح مکمل پیشنهادی از سوی کارشناسان شهری به گسترش پاتوق‌های شبانه مشابه کافه‌های خیابان 30 تیر مربوط است. در قالب این بخش از طرح باید عرصه برای رقابت بخش خصوصی و متقاضیان راه‌اندازی انواع مراکز تفریحی و گذران اوقات فراغت در شب ایجاد شود که یکی از این مراکز همین کافه‌های سیار عرضه‌کننده انواع خوراکی و غذا هستند. شرایطی که باید براساس مدل رقابت برای تبدیل سایر محله‌های شب مرده پایتخت به چهره‌ای شبیه خیابان 30 تیر شکل بگیرد به این صورت است که کافه‌های عرضه‌کننده غذا و تنقلات باید امکان و انگیزه ارائه محصولات با کیفیت، با سرعت، متنوع و ارزان را داشته ‌باشند.

در بسیاری از شهرهای دنیا، خیابان‌هایی که کافه‌های عرضه‌کننده غذاهای خیابانی در آن به‌صورت سیار مستقر هستند دو ویژگی اصلی دارند. به این معنی که از یک سو قیمت غذاهای عرضه شده در این کافه‌ها نسبت به قیمت غذای عرضه شده در رستوران‌ها کمتر است و از سوی دیگر این غذاها به شکل متنوعی عرضه‌ می‌شوند. علاوه بر این زمینه مناسب حضور برندهای مختلف غذایی در این خیابان شکل بگیرد.

کارشناسان شهری در این باره عنوان می‌کنند از آنجا که مناطق 6، 7، 11 و 12 که محدوده مرکزی شهر و بخش اصلی محدوده شب مرده پایتخت را شکل می‌دهند شهرداران این مناطق باید به فوریت نسبت به فراهم کردن زمینه رقابت برای ایجاد کافه‌های سیار از سوی بخش خصوصی اقدام کنند. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد در حالی که هم‌اکنون در خیابان 30 تیر 25 تا 30 کافه در حال فعالیت هستند و قرار است به زودی تعداد این کافه‌ها به 40 عدد برسد، همچنان حدود 200 متقاضی راه‌اندازی کافه‌های عرضه‌کننده غذا و خوراکی‌های مختلف در نوبت هستند و به پیمانکار مربوطه درخواست خود را ارائه داده‌اند.

مدیران شهری منطقه 12 در این باره می‌گویند توسعه پاتوق شبانه با محدودیت و ممنوعیت مربوط به حریم حوزه‌های تاریخی موجود در منطقه 12 روبه‌رو هستند. طوری که در این محدوده 12 موزه، مراکز تاریخی و فرهنگی قرار دارد. با این حال کارشناسان می‌گویند مکان‌ها و محله‌های متعددی در منطقه 11 و 12 و به خصوص 6 و 7 وجود دارد که چنین محدودیتی را ندارند و می‌توان با توجه به تقاضایی که هم برای راه‌اندازی کافه وجود دارد و هم استقبال مردم از این کافه‌ها می‌توانند محدوده‌های مشابه خیابان 30 تیر را در این مناطق ایجاد کنند.

به ویژه آنکه مناطق 6 ،7 ،11 و 12 از جمله مناطقی هستند که کمترین کاربری مسکونی و بیشترین کاربری اداری را دارند و به این ترتیب سهم هر کدام از این 4 منطقه از کل جمعیت ساکن شب تهران کمتر از 3 درصد است. این در حالی است که در مناطق خارج از محدوده مرکزی تهران مثل 4 و 5 جمعیت ساکن شب در آنها بیش از دوبرابر این 4 منطقه است. به‌عنوان مثال منطقه 4 و 5 که دارای بیشترین کاربری مسکونی تهران هستند به ترتیب 11 و 12 درصد جمعیت شب تهران را دارا هستند و علاوه بر این در سایر مناطق سهم جمعیت شب بالای 5 درصد است.

بنابراین همین جمعیت ساکن شب در این چهارمنطقه پایتخت باعث شده در ساعات خارج از وقت اداری این محدوده مرکزی از رفت‌وآمد و جریان زندگی تخلیه ‌شود. به خاطر همین این چهار منطقه سال‌هاست تحت عنوان محدوده شب مرده شهر به دغدغه کارشناسان شهری برای دستیابی به زیست شبانه تبدیل شده است.

کارشناسان شهری معتقدند نه تنها در این چهار منطقه می‌تواند پاتوق‌های شبانه شبیه آنچه فعلا در خیابان 30 تیر ایجاده شده، شکل بگیرد بلکه در سایر مناطق شهر هم پارک‌ها و روددره‌هایی وجود دارند که ظرفیت بکر برای توسعه کافه‌های عرضه‌کننده غذا و تنقلات در شب محسوب می‌شوند که در این صورت این پارک‌ها در نقش یک لنگر و نیروی اصلی جاذب گردشگر ظاهر خواهند شد. توسعه کافه‌ها در تهران در قالب فراهم شدن زمینه تفریح شبانه در پایتخت یک مزیت اقتصادی برای شهر تهران نیز دارد به این معنی که می‌تواند اقتصاد شهر را از بابت ایجاد درآمد پایدار برای شهر متحول کند.

میثم بصیرت صاحب‌نظر حوزه شهری در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در این باره می‌گوید: بهره‌برداران کاربری‌های تجاری و به خصوص مراکز ثابت عرضه‌کننده غذا عوارضی که بابت نوسازی و پسماند به شهرداری پرداخت می‌کنند تناسب واقعی با بهای خدمات شهری که عرضه می‌شود، ندارد.

اما راه‌اندازی این کافه‌ها و درآمدی که شهرداری از محل اجاره عرصه‌های عمومی به این کافه‌ها کسب می‌کند، می‌تواند متناسب با خدماتی باشد که به آنها ارائه می‌شود و به نوعی به یکی از منابع اصلی درآمد پایدار شهری تبدیل شود. بصیرت معتقد است علاوه بر خیابان 30 تیر سایر خیابان‌های شهر که شرایط راه‌اندازی این کافه‌ها را دارند می‌تواند مکانی برای ایجاد حیات شبانه محسوب شود.

این مدل هم‌اکنون در ترکیه که یک کشور مسلمان است در حال اجرایی شدن است و حتی در ایام خاص سال همچون ماه مبارک رمضان امکان ارائه خدمات از اذان مغرب تا سحر فراهم است. به گفته کارشناسان شهری در بسیاری از کلانشهرهای دنیا همان‌طور که بازار روز برای عرضه خدمات وجود دارد، بازار شب نیز شکل گرفته است که با استفاده از این الگو راه‌اندازی شب بازارها می‌تواند فعالیت کافه‌های سیار را تقویت کند. به ویژه آنکه براساس اسناد فرادستی مدیریت شهری تهران تکلیف دارد برنامه عملیاتی جامع منظر شبانه را در راستای توسعه گردشگری شبانه به اجرا درآورد بنابراین با توجه به اینکه افق این طرح سال آینده تعیین شده باید نسبت به فوریت اجرای آن اقدام شود و در قالب این برنامه نور کافی در محیط‌های عمومی حضور شهروندان در ساعات شب تامین شود.

الهام فخاری، عضو شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به طرح خیابان سی تیر عنوان کرد: یکی از سرویس‌های گردشگری بومی و خارجی که در بسیاری از شهرهای دنیا در شب ارائه می‌شود این نوع سرویس‌ها است اما باید توجه کرد در کنار این سرویس باید به مهیا کردن زیرساخت‌های مکمل آن نیز توجه شود. به‌عنوان مثال یکی از اقدامات مهم و اساسی در راستای کاهش شب مردگی در شهر اصلاح الگوی کاربری در محدوده‌هایی از تهران است. او تاکید کرد: با توجه به آنکه عرصه مدیریت شهری تهران دیگر جای آزمون و خطا ندارد برای گسترش محیط‌هایی همچون خیابان 30 تیر باید اقدمات زیرساختی در اولویت قرار گیرد.