چرا سکونتگاههای غیر رسمی مهمند؟
داشتن مسکن یا سر پناهی مناسب که امروزه در چارچوب حقوق شهروندی تعریف می‌شود، جزو حقوق بنیادین شهروندان هر سرزمینی به حساب می‌آید. چنین حقی در قوانین اساسی ملل عالم و از جمله ایران به رسمیت شناخته شده و دولت‌ها موظف شده‌اند شرایط دستیابی خانواده‌ها به مسکن متعارف را فراهم کنند.
داشتن مسکن یا سر پناهی مناسب که امروزه در چارچوب حقوق شهروندی تعریف می‌شود، جزو حقوق بنیادین شهروندان هر سرزمینی به حساب می‌آید. چنین حقی در قوانین اساسی ملل عالم و از جمله ایران به رسمیت شناخته شده و دولت‌ها موظف شده‌اند شرایط دستیابی خانواده‌ها به مسکن متعارف را فراهم کنند.
طی دهه های اخیر به تدریج محلات نابسامان و سکونتگاههای غیر رسمی به طور عمده در حاشیه شهرهای بزرگ کشور، خارج از برنامه رسمی توسعه شهری و به صورت خود رو شکل گرفته و گسترش یافته است. اسکان غیر رسمی در ایران مانند بسیاری از دیگر کشور های جهان، پدیده ای رو به رشد است که شهرهای کشور را با مسائل جدیدی رو به رو ساخته است.
در مقاله‌ای که در خصوص بررسی تاثیرسکونت‌گاه‌های غیر رسمی بر احساس امنیت اجتماعی، توسط تیم پژوهشگران متشکل از اکرم ملکیان( دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی)، اسماعیل عبداللهی(دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی) و مریم یار محمد توسکی(استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک)با استفاده از نرم‌افزار های سیستم اطلاعات جغرافیایی و گوگل ارث انجام شده، آمده است:« اسکان غیر رسمی، به سبب ایجاد فقر و گسترش آن و نیز به مخاطره انداختن محیط زیست و تحمیل هزینه های سنگین برای حل مشکلات، تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری تلقی می‌شود. سکونتگاههای غیر رسمی به عنوان آیینه تمام نمای مسائل شهری، جایگاه و اهمیت خاصی در تحقیقات علمی پیدا کرده است.»
در این مقاله، در خصوص پیدایش سرمایه داری آمده است: « آنچه امروزه به نام مشکل مسکن مطرح می‌شود، محصول سر بر آوردن و بالیدن نظام سرمایه‌داری است. در دوران‌های ما قبل سرمایه‌داری، بخش عمده جمعیت در روستا ها و مزارع زندگی می‌کردند و به دست خود برای خود سرپناهی تدارک می‌دیدند. از سوی دیگر، اختلاف طبقاتی بین عوام و خواص مانند امروز عمیق و گسترده نبود. ضمنا مسکن تنها بر پایه ارزش مصرف، یعنی ارضای نیازی پایه ای ارزیابی می‌شده است.»
در ادامه این مقاله در ارتباط با تعریف مسکن برای اقشار مختلف جامعه آمده است:« برای ثروتمندان مسکن، ویلایی است که از اساس بر پایه ذائقه آنان ساخته می‌شود و در ضمن باید منعکس کننده جایگاه اجتماعی ایشان نیز به حساب آید و در رقابت نو کیسه‌گان حرف اول را بزند. برای طبقه متوسط، مسکن سر پناهی است که آماده خریداری می‌شود و امروزه بیشتر شکل آپارتمان به خود می‌گیرد و فضایی خصوصی تلقی می‌شود. برای طبقه کارگر، مسکن انبوه، الگویی رایج است و نیاز مصرفی را ارضاء می‌کند؛ اما مسکن برای بیکاران پنهان جهان سومی هر جایی است که خانواده پر جمعیت را از سرما، باد، طوفان، سگان ولگرد و ناامنی دنیای تیره شبانگاهان در امان نگاه می‌دارد.»
محققان در این مقاله آورده اند:« فقر مسکن در ایران در مناطق شهری عمدتا به صورت اسکان غیر رسمی جلوه کرده و در حال گسترش است. سکونتگاههای غیر رسمی شامل مساکن خود رو و بدون هویت قانونی است که در اطراف شهر ها به طور نامنظم پراکنده شده اند. واحد های مسکونی آن با مصالح بی دوام و کم دوام و فرسوده ساخته شده و تجهیزات و خدمات شهری آن ناکافی است.»
در نتایج این پژوهش آمده است:« اسکان بشر نقشی تمدن ساز در فرآیند تاریخی توسعه جوامع داشته است و در این فرآیند، شهرها به مثابه برترین سطح اسکان، کانون ایفای این نقش بوده اند. چشم انداز توسعه جهانی نشان می‌دهد این نقش همچنان تداوم دارد و این مهم در گرو حفظ محیط زیست است. از پدیده های عمده ناپایدار کننده شهری به ویژه در کشور ما اسکان غیر رسمی به عنوان گونه ای از شهرنشینی با مشکلات حاد است که رو به گسترش نیز هست. امروز که سکونتگاههای غیر رسمی به عنوان یک واقعیت و بخش انکار ناپذیر شهر های کشورمان پذیرفته شده اند، تقویت بخشی از جنبه های مثبت و تضعیف جنبه های منفی این سکونت‌گاه ها با تاکید بر امکانات بالقوه و بالفعل موجود در فضا ها امکان پذیر است.»
این پژوهش در شماره نهم فصلنامه پژوهش های جامعه شناسی معاصر منتشر شده است.
