◄ تبریک حمل و نقل ریلی و تعارف شاه‌ عبدالعظیمی

رحمت اله پوربابایی: 

یک روز خوب ملی 

از 26 آذرماه روز ملی حمل و نقل در ایران تا اول دی ماه، هفته ی حمل و نقل نام گرفته است. با این امید که روزنه ای برای توسعه و ارتقای کمی و کیفی این صنعت جامع و موثر در توسعه کلان کشور فراهم آید آن را به همه دلبستگان به ایران عزیز و فعال در این حوزه تبریک می گویم. واقعیت این است گرچه در این مناسبت، ننوشته و ناگفته بیشتر به حمل و نقل جاده پرداخته می شود و دیگر بخش ها و به ویژه حمل و نقل ریلی، در این گرامی داشت سهم چندانی ندارند اما نفس یک روز در تقویم سالانه برای گرامی داشت صنعت حمل و نقل مبارک است.

یک خبر خوب ملی  

خبر خوبی که در لابلای خبرهای نامتعارف این روزها اعلام و بهانه ی این نوشتار و تبریک هفته حمل نقل برای نویسنده شد، ثبت ملی «ایستگاه ماشین دودی» در حوالی میدان خراسان بود. بنا بر اعلام وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری «ایستگاه ماشین دودی» در پارک کوثر تهران چند روزی است که ثبت ملی شده است. 

انتظار زیادی نبود اگر دو وزاتخانه «راه و شهرسازی» و «میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» این رویداد را در آیینی مشترک به مناسبت هفته یا روز ملی حمل و نقل رونمایی می کردند تا تأثیر و سبقه حمل و نقل ریلی نیز در این هفته یادآوری می شد. خط ریلی ماشین دودی که وجه تسمیه اش به دلیل دودی بود که تولید می کرد از عهد ناصری در حکومت قاجار (1261) تا میانه حکومت پهلوی دوم (1340) به مدت نزدیک به 80 سال کار کرد و جابجایی مسافران و زائران آستان عبدالعظیم حسنی در ری را از مقصد تهران به فاصله 8کیلومتر بر عهده داشت. 

تعارف شاه عبدالعظیمی 

این دوره (پیشا صنعتی)!! حمل و نقل ریلی ایران با فعالیت ماشین دودی در همین مسیر کوتاه و فعالیت محدود، مملو از خاطرات، روایت ها و تاریخچه ی جذاب و خواندنی است که در خیلی از متون به آن اشارات مفصلی شده است. اگر چه ممکن است عجیب به نظر برسد اما داستان یکی از این روایت ها که به فرهنگ محاوره و ضرب المثل در بین مردم تبدیل شد شنیدنی است تا قدرت فرهنگ در جامعه دریابیم و بدانیم که حتی «ماشین دودی» هم می تواند بر نوع تعاملات رفتاری ما تأتیر فرهنگی دراز مدت بگذارد. معروف است که در زمانی که این خط راه اندازی شد برای تشویق مردم به استفاده از «ماشین دودی» تخفیفی در کرایه برگشت به تهران در همان روز برای کسانی که به ری می رفتند در نظر گرفته شده بود که رغبت مردم به استفاده از این تخفیف، مسافران رفت و برگشت خط را نیز تضمین می کرد و از قضا این تبلیغ به سرعت فراگیر و مسافرت یک روزه به شاه عبدالعظیم با قیمت مناسب، به زودی در میان مردم جا باز کرد و مرسوم شد. میزبانان این مسافران که از بابت اتراق چند روزه مهمانان و اقوام دورو نزدیک خود آسوده خاطر بودند در پذیرایی(یک روزه)! فراغت بیشتری داشتند و برای شب ماندن آنان اصرار زیاد و تعارفات بسیاری می کردند که بعضاً با طنز از آن ها یاد شده است رفته رفته این تعارفات (که بنیان سستی داشت!) به «تعارف شاه عبدالعظیمی» مشهور و در فرهنگ عمومی ایرانی وارد شد.

مظلومیت حمل و نقل ریلی 

حمل و نقل ریلی در دنیای امروز «سبز» و مقرون به صرفه ترین نوع ترابری است  و با فاصله زیاد از تمامی حمل و نقل های زمینی و دریایی جلوتر و در رقابت با ترابری هوایی نیز پایاپای رو به پیشرفت است. خوب است بدانیم هواپیماهای بوئینگ و ایرباس در اختیار شرکت هواپیمایی آمریکایی مشهور دلتا، سرعتی حدود ۹۲۵ کیلومتر در ساعت دارند. دوره های دگردیسی، تکامل و انقلاب های صنعت ریلی در تحول از ماشین بخار به دیزلی، برقی و مگنتیک با ظهور تکنولوژی های نو و نسل های گوناگون هایپر اسپید، مگ لو، هایپر لوپ و... با سرعت های حیرت آور 1000کیلومتر برساعت و بیشتر(تصور سفر یک و نیم ساعته از تهران تا بندرعباس)، همگی امکانات و زمینه های رو به افزایش تکنولوژیکی، ایمنی، بهروری و شاخص های حمل و نقل آینده را در بر داشته و بدون رقیب، فقط در ترابری ریلی قابل جمع است و راهبردهای ترابری بسیاری از کشورهای آینده نگر را به این سمت و سو هدایت می کند.

ایران اما علیرغم این که خیلی زودتر از بسیاری از کشورها به اندیشه استفاده از راه آهن افتاد و تا مدت ها رکورددار طولانی ترین راه آهن سراسری ملی (با ثبت جهانی) بود در نیم قرن گذشته هیچ اراده ای برای اقدامی قابل اعتنا، با اهمیت و در خور توسعه و همراهی با تکامل این صنعت فزاینده و رو به جلو از خود نشان نداده است. اگرچه برنامه ریزان، دانشمندان و مهندسان دلسوز و خبره ای در این زمینه با زحمت فراوان در پی نگاه داشتن قطار پیشرفت روی ریل توسعه بوده و هستند و با امید و اتکا به وعده های سیاسیون در این هدف بزرگ دل بسته اند اما نگارنده که عمری است در این صنعت از نزدیک نظاره گر قواعد بازی و لفاظی های بی ربط بسیاری از نا اهلان دست اندرکار این صنعت مظلوم بوده، برخلاف آرزوی قلبی ناچار به گفتن این واقعیت است که تا درب توسعه بر پاشنه این سیاست گذاری ها می چرخد! صحبت از گذار و ارتقای صنعت ریلی و استفاده از تکنولوژی روزآمد این صنعت در قیاس با نسل های نوظهور و پیشرفته هایپراسپیدهای «مگلو وکیوم» و «هایپر لوپ» و... بیشتر یک تعارف است آن هم از جنس «تعارف شاه عبدالعظیمی».