چه کسی تلگراف را به ایران آورد؟
به درستی می‌دانیم که ایجاد خطوط تلگراف و تلگرافخانه در ایران، محصول اثربخشی جامه نوین غرب و حضور استعماری در میان ملل مشرق بود و تلگراف و تلگرافخانه از مهم‌ترین مظاهر جامعه مدرن غرب بود که وارد سرزمین‌های شرقی و مستعمرات آنها شد، چراکه قدرت‌های برتر جهان آن روز که دانش و قدرت دو روی سکه آنها بود، به منظور برتری‌جویی و کسب منابع اقتصادی و سیاسی بیشتر، نیازمند گردآوری اخبار و اطلاعات و انتقال سریع آنها برای تصمیم‌گیری در امور سیاسی و اقتصادی در مستعمرات خود بودند؛ بنابراین تاسیس تلگرافخانه و ایجاد خطوط تلگرافی از نخستین اقداماتی بود که این‌قدرت‌ها درصدد ایجاد آن بودند تا زمینه‌های حضور و نفوذ خود را بهتر و بیشتر فراهم سازند و در مواقع ضروری از این امکانات بهره گیرند.
به درستی می‌دانیم که ایجاد خطوط تلگراف و تلگرافخانه در ایران، محصول اثربخشی جامه نوین غرب و حضور استعماری در میان ملل مشرق بود و تلگراف و تلگرافخانه از مهم‌ترین مظاهر جامعه مدرن غرب بود که وارد سرزمین‌های شرقی و مستعمرات آنها شد، چراکه قدرت‌های برتر جهان آن روز که دانش و قدرت دو روی سکه آنها بود، به منظور برتری‌جویی و کسب منابع اقتصادی و سیاسی بیشتر، نیازمند گردآوری اخبار و اطلاعات و انتقال سریع آنها برای تصمیم‌گیری در امور سیاسی و اقتصادی در مستعمرات خود بودند؛ بنابراین تاسیس تلگرافخانه و ایجاد خطوط تلگرافی از نخستین اقداماتی بود که این‌قدرت‌ها درصدد ایجاد آن بودند تا زمینه‌های حضور و نفوذ خود را بهتر و بیشتر فراهم سازند و در مواقع ضروری از این امکانات بهره گیرند.
به گزارش تین‌نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، اصولا یکی از نخستین امتیازاتی که کشورهای غربی و استعمارگران از ملل تحت‌سلطه و مستعمره و قلمروهای ملل شرقی حاصل کردند، امتیاز خطوط تلگرافی بود. این نکته هم بود که از رهگذر ایجاد این خطوط تلگرافی، بهره‌ای ناخواسته به ملل شرقی و تحت سلطه می‌رسید و ورود فناوری و تکنولوژی غربی، آنها را نیز در مسیر توسعه قرار می‌داد. نقش تلگراف در حوزه‌های کلان تاریخ ایران نیز قابل‌تامل است. تلگراف سیر حوادث نخستین جنبش‌های معاصر ایران از جمله جنبش تنباکو و زمینه‌سازی برای مشروطیت و حوادث پس از آن را تسریع کرد. به وسیله تلگراف، اعتراض‌های جنبش تنباکو به شهرهای مختلف ایران گسترش یافت و حکومت ناصری تحت فشار قرار گرفت تا امتیاز تنباکو را لغو کند و این جنبش، پیش‌زمینه‌ای برای انقلاب مشروطه شد که بازهم تلگراف نقش بسزایی برای همه گروه‌های مشروطه‌خواه یا مخالفان آن ایفا کرد. بنا به نوشته اعتمادالسلطنه، بارها اهالی تبریز، تلگراف‌هایی برای نواحی مختلف و جهت آگاهی و مقابله با امتیاز توتون و تنباکو ارسال کردند، از جمله تلگراف تهدیدآمیزی به سفارتخانه‌های انگلیس و روس و عثمانی فرستاده شد.
خود ناصرالدین‌شاه هم از طریق تلگراف سعی در آرامش علما و روحانیون داشت؛ ازجمله تلگراف‌هایی برای مرحوم میرزای شیرازی فرستاد، ناگفته نماند که نخستین تلاش‌ها برای برقراری خطوط تلگراف در ایران، از رهگذر آشنایی ایرانیان با اختراعات و اکتشافات مغرب زمین، به وسیله مستشاران خارجی و رفت و آمد روشنفکران و رجال ایرانی به اروپا بوده که آنها را با برخی از عناصر و ابزارهای پیشرفته ارتباطی آشنا ساخت. نخستین اقدام آزمایشی برای برقراری تلگراف در ایران، به‌وسیله میرزا ملکم‌خان صورت گرفت. او پس از تحصیل در اروپا، دستگاهی را با خود به ایران آورده بود که مورد توجه ناصرالدین شاه جوان واقع شد و توانست در یک اقدام آزمایشی بین مدرسه دارالفنون و دربار شاه در کاخ گلستان ارتباط برقرار کند. پس از این، آزمایش دیگری در ۱۸۵۷ صورت گرفت که به برقراری ارتباط با مدرسه دارالفنون منجر شد.
تدارک مقدمات برقراری و امتحان این ارتباط به وسیله یک مستشار توپخانه، به نام کریشیش صورت گرفت. البته در این امر شاهزاده قاجاری، علیقلی‌خان اعتضادالسلطنه، او را مساعدت و همیاری کرد. در نتیجه این اقدامات، بین باغ سلطنتی و باغ لاله‌زار ارتباط تلگرافی برقرار شد و سپس به دستور شاه، قرار شد ارتباطات تلگرافی به‌صورت جدی بین ارگ شاهی و باغ لاله‌زار برقرار شود. میرزا تقی‌خان امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه، پس از انجام این اقدامات، به تشویق مستشار مذکور و اعتضادالسلطنه پرداختند و سپس، به‌دلیل علاقه‌مندی شاه به گسترش تلگراف، دستور داده شد بین تهران و سلطانیه زنجان که ییلاق شاهی بود، خط تلگراف برقرار شود. علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه و علیقلی‌خان مخبرالدوله متصدی این امر بودند و خط تلگراف زنجان و تهران در سال ۱۸۵۸ راه‌اندازی شد، سپس سیستم تلگراف از آنجا به سوی تبریز، به‌عنوان مقر ولایتعهدی امتداد پیدا کرد. این کار به همت علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه صورت گرفت. مهر تلگرافخانه اصفهان نیز تاریخ تاسیس آن را در سال ۱۸۵۸م یعنی یک سال پس از تاسیس تلگراف در تهران، نشان می‌دهد.
سال ۱۸۵۹ همزمان با این اقدام، سیستم تلگراف دیگری از تهران به شمیران کشیده شد. در سال ۱۸۶۲، گیلان نیز صاحب خط تلگراف شد و پس از آن تلگراف در سال ۱۸۶۴ به سوی استرآباد امتداد پیدا کرد و در سال ۱۸۷۶ به مشهد و در سال ۱۸۷۸ به خوزستان و سپس در سال ۱۸۷۹ به یزد و کرمان رسید. توسعه تلگراف به سوی شرق و جنوب ایران، تحت نفوذ اقدامات بریتانیا، به منظور توسعه ارتباط با هند گسترش یافت. در شمال نیز جاهایی توسعه یافت که مطامع روس‌ها مورد نظر بود. در ایران با گشوده شدن پای استعمار انگلستان و در رقابت با روس‌ها، بخش‌هایی از امتیازات تاسیس تلگرافخانه میان انگلستان و ایران قرار داشت که پس از ناآرامی‌های سیاسی که در مستعمرات بریتانیا در هند به‌وجود آمده بود، با هدف ایجاد خطوط تلگرافی میان هند و اروپا از طریق ایران، خط خانقین را به تهران، بوشهر، فاو، جاسک و کراچی متصل می‌کرد. در ادامه خطوط تلگرافی دیگری که بلوچستان را به یزد و کرمان متصل می‌کرد، ایجاد شد. بعدها روس‌ها نیز امتیازاتی برای تاسیس خطوط تلگرافی از ایران در مناطق تحت‌نفوذ خود در شمال ایران حاصل کردند. تاسیس تلگراف در لرستان با پروژه توسعه نفوذ تلگراف در جنوب ایران و خوزستان مرتبط بود که در سال‌های پایانی قرن سیزدهم هجری اتفاق افتاد.
