توسعه حمل و نقل ریلی؛ آخرین پیشنهاد رضا نیازمند برای خروج از رکود

به گزارش تین نیوز به نقل از اتاق ایران آنلاین، رضا نیازمند، در ماه های آخر زندگی خود در اتاق 12 متری اش در ویلای کامرانیه از روایت آن روزهای خود می گوید و از تلاشش برای این روزهای اقتصاد می گوید. محمدرضا نعمت زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت دولت یازدهم از برنامه او برای خروج از رکود اقتصاد ایران استقبال کرده است. پیرمرد در 96 سالگی خود صبور بود و در فکر؛ فکر اقتصاد ایران او را رها نمی کرد. می گوید برنامه خوب نباید به دست افراد بی سواد سپرده شود و مشکل امروز اقتصاد کشور را «بی سوادی» و «بی تجربگی» مجریان آن می دانست. روزی هشت ساعت قرآن می خواند. قرآن به ترتیب نزول و قرآن به ترتیب موضوع و کتاب «شیعه چه می خواهد و چه می گوید» را تدوین کرده است. رضا نیازمند در سال ۱۳۰۰ در همدان متولد شد و در ۲۲ سالگی در رشته مهندسی معدن فارغ التحصیل شد. او یکی از تکنوکرات هایی است که تاریخ ایران به او مدیون است؛ بنیان گذار سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و بنیان گذار سازمان مدیریت صنعتی و اولین مدیرعامل شرکت ملی مس ایران. او نویسنده کتاب «تکنوکراسی و سیاست گذاری اقتصادی در ایران» است که با بیان خاطرات خود، صنعتی شدن ایران را ورق می زند. این گفت وگو چند ماه قبل از فوت رضا نیازمند انجام شده است.

 مهم ترین مشکل اقتصاد امروز ایران چیست؟ پرسشی که رضا نیازمند برای پاسخ به آن کمی مکث می کند و  می گوید: «امروزه ایران در یک گرفتاری شدید مالی و اقتصادی گیر افتاده است، گرچه گرفتاری هایی ایران با آمریکا درباره پرونده هسته ای برطرف شده است اما اثرات آن هنوز برجای مانده است؛ مع ذلک دست و پای ما بعد از مدت ها با برجام بازشده و می توانیم فکر کنیم. البته مدتی طول می کشد تا برنامه ریزی های ما عمل کند.»

او از تجربه دهه 40 و تلاش های آن دوران خود می گوید: «ما تجربه ای از رکود و خروج از رکود و آغاز دوران رونق را در دهه 40 داشتیم؛ اقداماتی که در 40 انجام شد توانست ما را از رکود شدید دوران دکتر امینی و اصلاحات ارضی بیرون آورد و یک مرتبه پیشرفت شروع شد و توانستیم به سرعت به رونق ژاپن برسیم، یعنی بیش از 14 درصد رونق را در سال تجربه کردیم.»

مدام پای خود را تکان می دهد؛ پیرمرد چانه اش را به عصایی چوبی تکیه داده و از درد استخوان می نالد؛ اما بازهم صبورانه ادامه می دهد: «ما در آنجا مدلی را تجربه کردیم که موفق بود، ولی امروز شرایط تغییر کرده و نمی توانیم دوباره با آن مدل کار کنیم. برای همین من برای شرایط حاضر مدل جدیدی را طراحی کرده ام و خلاصه این طرح را قبلاً به وزیر صنعت، معدن و تجارت دولت یازدهم نوشته بودم. ایشان هم نامه ای به رئیس جمهور نوشتند و دستور هم داده شده است. اما کارها بسیار یواش، بی علاقه و به دست افراد ناوارد انجام می شود.»

او از راهکاری می گوید که آن ها در دهه چهل به کار بسته بودند: «هر وقت ما می خواهیم از دوران بعد از رکود و دوران مبارزه با رکود صحبت کنیم بهتر این است که ببینیم به چه دلیلی رکود شروع شد و این رکود چه وسعتی دارد.» رکود دهه چهل به این دلیل بود که یک مرتبه آقای امینی که سفیر ایران در آمریکا بود با «جان اف کندی»، رئیس جمهوری وقت آمریکا توطئه چینی کردند و برنامه اصلاحات ارضی به دست امینی در کشور اجرا شد. حالا هم مهم ترین عامل رکود در اقتصاد ایران تحریم های آمریکایی است.»

رضا نیازمند آهی می کشد و ادامه می دهد: «امینی کسی بود که شاه از او بدش می آمد و دوست نداشت او را ببیند. اما یک دفعه به عنوان نخست وزیر به کشور آمد و مجری برنامه تهیه شده ای شد که در آمریکا آماده شده بود و آن برنامه اصلاحات ارضی بود یعنی تمام زمین مالکان را گرفته و به زارعان دادند.»

خبر از پایان فئودالیته دادند

او خاطرات آن روزها را چنین روایت می کند: «برنامه اصلاحات ارضی را با آب وتاب مطرح می کردند. مجلس شورای ملی مخالف این برنامه بود و شاه مجبور شد برنامه کندی را اجرا کند. مجلس سنا هم با این برنامه مخالف بود؛ اولین پیشنهاد امینی تعطیلی این دو مجلس بود و شاه به اجبار هر دو مجلس را تعطیل کرد. دلیل محکمی برای این کار هم نیاورد. ما هم در آن دوره مشکوک به این مسئله بودیم. تبلیغات زیادی شروع کردند که ظلم سرمایه دارها و زمین دارها به مالکان چنین و چنان بوده است و دهقان مظلوم ایرانی باید زمین دار شوند. محیط به گونه ای بود که زمین مالکان گرفته شود و فضا کاملاً علیه مالکان بود. درنتیجه قانونی نوشته شد و در تعطیلی مجلس این زمین ها به تعداد افراد ساکن در ده ها تقسیم شد. روزنامه ها دستور داشتند که از پایان فئودالیته بگویند. آقای ارسنجانی وزیر کشاورزی بود و او به این کارهای کمونیسم بازی علاقه مند بود و می خواست اسمش در تاریخ ایران ماندگار شود. سندهای کاغذی صادر شد و از پایان مشکلات خبر دادند. به مالکان گفتند ما پول زمین شما را از زارعان گرفته و هشت ساله پرداخت می کنیم. آن ها هم چون شرایط را می دانستند و با وضعیت کشور آشنایی داشتند وطن را ترک کردند. و تازه مشکلات رونمایی می شد.»

مشکلات رخ نمودند

این مشکلات چه بود؟ او پاسخ می دهد: «ارسنجانی و امینی فاتح این طرح بودند و هر روز در حال نطق؛ بعد از مدتی موقع کاشت بذر برای سال آینده فرا رسید. اما زارع بذر نداشتند. وقتی به دولت گفتند، بذر می خواهیم، دولت می پرسید که پارسال چه کار می کردید و این ها جواب داند که مالک به ما بذر می داد. در این دوره دوباره برای خرید بذر به آمریکا مراجعه کردند. بازهم با قرض کردن پول از وزارت کشاورزی آمریکا بذر خریدند. این روند خیلی طول کشید و بخشی از پول ها هم حیف ومیل شد.

بعد مشکل آب مشخص شد، مالکان این قنات ها را لایه روبی می کردند و این بار وزارت کشاورزی این قنات ها را لایه روبی کرد. مدتی طول کشید تا آب جاری شد. آن ها تقسیم آب را بلد نبودند با کمک زارعین بذرها کاشت شد ولی محصول مثل هرسال پربار نبود. خوشه ها تنک بود و نوع بذر هم خوب نبود. بالاخره 10-20 درصد از آنچه قبلاً از زمین درمی آمد برداشت کردند و باز ناچار شدند از بانک صادرات آمریکا قرض کرده و برای خوراک مردم گندم بخرند. نه شاه، نه نخست وزیر و نه مردم ایران نمی دانستند در آمریکا قانونی هست که باید دولت غذای 4 سال مردم امریکا را در سیلوهای خود داشته باشد و این نباید کمتر از این حجم باشد. این ها سیلوهای عظیمی دارند که پر گندم است و هرسال این سیلوها را با محصول جدید جایگزین می کنند.»

آمریکا گندم کهنه فروخت

او از سیاست های آمریکا می گوید: «معمولاً وقتی یکی از آمریکا گندم می خرد گندم تازه را نمی فروشند بلکه گندم چهارساله را می دهند که بنیه اش را ازدست داده است. سال ها بعد از اصلاحات ارضی، خوراک ما گندم بی قوت آمریکایی بود. همه تعجب می کردند که چرا نان ایران با گندم آمریکایی بی قوت است ولی نان خود امریکا باکیفیت است. درنتیجه این سیاست های غلط کشاورزی ما این گونه از بین رفت حدود 10-15 درصد بیشتر از آن باقی نماند.

ما تا چند سال اخیر از آمریکا غذا و گندم می خریدیم. این یعنی تمام اختیار ما دست آن ها افتاد و این گونه در سیاست و امور کشور ما دخالت کردند. ابزار فشار آن ها گندم بود. این دلیل رکود آن دوره بود و این تنها دلیل بود.»

راه حل صنعتی شدن بود

رکود دهه چهل شناسایی شده بود و ما راه حل را نه در بازگشت به کشاورزی که در صنعتی شدن می دانستیم. او از آن برنامه می گوید: «اجرای برنامه صنعتی شدن در وزارت اقتصاد با من بود، اصل برنامه توسعه صنعت محور بود. من معاون صنعتی وزارت اقتصاد بودم. مجبور بودم یکی یکی بازاری ها را صدا کنم و به آن ها بگویم که چرا پول هایتان را قایم کرده اید این ها پول ها را در حجره و زیرزمین ها چال کرده بودند که مبادا مثل زمین مالکان، دولت پول این ها را بگیرد. ما گفتیم پول هایتان را در صنعت بگذارید و با کمک مدیریتی ما و تخفیف عوارض گمرکی کالای صنعتی خود را بفروشید. بالاخره این ها یکی یکی به ما اعتماد کردند پول ها را از زیرزمین درآوردند، کارخانه ساخته شد، دستگاه ها را خریدند و تولید آغاز شد؛ از رادیو و تلویزیون تا لوازم خانگی یخچال و کولر و تمام این لوازم در دوران چهار سال به ایران آمد. نساجی نخی و پشمی به ایران آمد. از نساجی پشمی ما کت وشلوار درست می کردند که بهتر از پارچه انگلیسی درآمده بود. چون این ها آخرین ماشین ها را می خریدند و بهترین متخصص را همراه خود می آوردند. مثلاً آقای مقدم در کرج فاستونی تولید می کرد که از فاستونی انگلیس بهتر بود.» او با شوق ادامه می دهد به سان شوقی که در جوانی از پیروزی خود تجربه می کرد: «بالاخره صنعت راه افتاد و از گرفتاری بیرون آمدیم. سرمایه داران از سرنوشت پول خود مطمئن شدند. رکود از بین رفت. اقتصاد شکوفا شد تا جایی در چهار سال بالای 14 درصد رشد اقتصادی داشتیم؛ رشد اقتصادی ژاپن هم این گونه بود.»

او بار دیگر از تجربه تلخ تاریخی خود می گوید: «متأسفانه حسادت ها باعث شد که آقای عالیخانی از وزارت اقتصادی کنار گذاشته شد و من هم به جای دیگری فرستاده شدم. بقیه هم به جای دیگر رفتند. بالاخره نگذاشتند این گروه بیشتر توسعه یابد و ثمرات اقتصادی خود را تثبیت کند. با رفتن ما آن رونق اقتصادی ادامه یافت ولی نرخ آن روزبه روز پایین آمد از 14.5 درصد به 12 تا پایین آمد و تا به 5 درصد رسید و در اواخر حکومت هم این نرخ منفی شد. کم کم صنایع از رونق افتاد تا اینکه در همین دوره اخیر سرنوشت دو صنعت کفش ملی و ارج سقوط بود.»

یک روز در مسکو

من به مسکو رفته بودم، با دوستی که همراه من بودم در خیابانی قدم می زدیم؛ دیدیم صفی یک کیلومتری تشکیل شده است. ما عادت به صف نان و گوشت داشتیم. من پرسیدم این ها برای چه اینجا ایستاده اند و درنهایت شنیدم که امروز روز سه شنبه است. من پرسیدم مگر روزهای سه شنبه چه خبر است؟ گفتند روز سه شنبه از ایران به مسکو کفش ملی فرستاده می شود. این افتخار است که وسط مسکو در روز سه شنبه صفی تشکیل شود و با هواپیما کفش از تهران به مسکو بیاید. ولی الآن این کارخانه از بین رفته است. ما نه بلدیم اقتصاد را راه بیندازیم و نه بلد هستیم آن را راهبری کنیم. کولر ارج شصت سال قبل ساخته شد. از پنجره اتاق کوچک خود حیاط پشتی را نشان می دهد؛ کولر سفید رنگ گردوخاک گرفته ای گوشه حیاط است. می گوید: «من این را از مهندس ارجمند خریداری کرده ام؛ شصت سال است که در منزل من این کولر کار می کند و در زیر باد و باران است و اصلاً خراب نشده است. اما این کارخانه اخیراً تعطیل شده است.»

سرش را تکان می دهد؛ سکوت می کند؛ لبش را با فشار زیادی به لبه استکان کوچک می فشارد؛ شاید می خواهد غضب خود را به لبه بلوری منتقل کند. نه استکان می شکند و نه پیرمرد غضبناک تر می شود. او از آن دوره به دوره دیگری پرش می کند؛ یک پرش تاریخی. دوره همان دوره نیست اما مشکل همان مشکل است. بازهم رکود اقتصادی و او این بار می گوید «صورت مسئله هم یکی باشد مرض یکی نیست».

به گفته نیازمند «تحریم ها به دلیل پرونده هسته ای اقتصاد را با مشکلاتی روبرو کرد.» از او می خواهند برای خروج از رکود چاره بیاندیشد. در این دوره بار دیگر می خواهند اقتصاد را از رکود نجات دهند. به من می گویند بار دیگر برنامه خروج از رکود ارائه دهید. حالا باید بگویم چه کار کنیم. رکود آن دوره هیچ شباهتی به این دوره ندارد. بیمار امروز ما بیمار دیگری است و هیچ شباهتی بین این بیماری با بیماری قبلی وجود ندارد. این ناخوشی از جنس دیگری است و تجربه قبلی راهکار امروز نیست. ما برنامه نو می خواهیم.»

این برنامه چه محورهایی باید داشته باشد؟ نیازمند فکر می کند، دستان لرزانش به سمت نامه ای می رود که محمدرضا نعمت زاده از او تشکر کرده است؛ با اشتیاق تقدیرنامه را نشان می دهد و بعد جزئیات طرحش را چنین بیان می کند: «اختلاف و دعوا با آمریکا و کشورهای 5+1 تمام شده اما آن ها به قول های خود صد در صد عمل نمی کنند. اگرچه ما توانسته ایم اجازه فروش نفت داشته باشیم ولی هنوز کارشکنی ها ادامه دارد و ما هنوز از شر این گرفتاری ها خلاص نشده ایم.»

راه حل تهاتر گاز با صنعت است

او ادامه می دهد: «باید در چارچوب اوضاع و احوال روز برنامه ریزی کنیم اما در عمل چنین نیست. مثلاً در دوره جدید که ما پول نداریم هزینه کارمندان دولت را بدهیم؛ سخن گفتن از توسعه صنعتی امری گزاف است. تأسیس صنعت پول نیاز دارد و بازدهی آن زمان بر است و این برای ما در این شرایط ممکن نیست.»

او از خام فروشی نفت گله می کند، همان گله ای که در همه برنامه های توسعه ای ایران تکرار شده است ما باید نفت را تبدیل به فرآورده کرده و بفروشیم. اما نیازمند مهم ترین راهکار را در " تهاتر گاز با صنعت " می داند: «در دهه 60 میلادی با روس ها قرارداد تهاتر گاز با صنعت امضا شد؛ ما باید لوله ای گاز از آبادان تا ارس سرحد روسیه می کشیدیم و آن ها در عوض کارخانه ذوب آهن و کارخانه ماشین سازی اراک را راه اندازی و مونتاژ می کردند. الآن هم می توانیم این کار را انجام دهیم.»

سیستم حمل ونقل ریلی شود

نیازمند راهکار جدید خود را چنین تبیین می کند: «ما مطالعه کرده ایم که چه کاری را باید در ایران امروز انجام داد. بهترین کار وزارت صنعت، معدن و تجارت ریلی کردن نظام حمل ونقل در کشور است. این پروژه بسیار کارگر بر است؛ و باید تمام سیستم حمل ونقل شهری را در بیرون و داخل شهر در بر بگیرد. البته عده ای می گویند این کار عظیم است اما من معتقدم که این کار بسیار هم راحت است. کارخانه ذوب آهن در کشور داریم و می توانیم خود ریل تولید کنیم. چند دهه هم هست که تجربه مدیریت راه آهن در کشور وجود دارد. اما قبلاً این تجربه را نداشتیم.»

قرارداد راه آهن با فرانسه و آلمان امضا کنیم

پیشنهاد نیازمند برای خروج از بحران کنونی این است: «قراردادی با آلمان (لکوموتیو) و فرانسه (ریل) که در این حوزه خیلی قوی هستند امضا شود؛ ما به این دو کشور گاز و نفت صادر کنیم و آن ها حمل ونقل ما را ریلی کنند. این چنین معضل بیکاری هم حل می شود.»

به گفته نیازمند وزارت خانه نفت، صنعت، معدن و تجارت و وزارت خارجه هر سه می توانند با فرانسه و آلمان قراردادی را امضا کنند. این طرح را آقای نعمت زاده و آقای روحانی دوست داشتند و مقاوله نامه ای هم با فرانسه نوشته اند.»

او درباره مقاوله نامه می گوید: «اما وقتی مقاوله نامه را می خوانید می بینید که این افراد اصلاً سوار کار و حرفه ای نبودند؛ این مقاوله نامه در دو صفحه تنظیم شده است درحالی که باید این قرارداد 300 صفحه می شد. این قرارداد باید به همه جزئیات اشاره داشته باشد. نتیجه این همکاری سیستم حمل ونقل کارآمد داخل شهری و ارتباط بین شهری، رونق دوباره کارخانه ذوب آهن، است. همچنین راه اندازی این پروژه به چندین کارخانه برق نیاز دارد.»

او گفته خود را بار دیگر تأکید می کند: «فرانسوی ها از ما نفت و گاز می خرند. ما می توانیم حسابی را در پاریس بازکرده و هزینه پول آن ها را به این حساب واریز کنیم. آن ها در ایران کار کنند و ما هم به آن ها نفت و گاز بفروشیم. اگر این برنامه را دست آدم های قوی و کارآمد بدهند می تواند قرارداد بزرگ تجاری-صنعتی را با فرانسوی ها امضا کنند. اما باید این افراد در داخل کشور خود صنعت را بشناسند، حقوق بین الملل بدانند.»

رضا نیازمند خسته است. مهمان ها را به خوردن چایی دعوت می کند؛ اما از پذیرش دعوت عکاس برای ایستادن در مقابل دوربین خودداری می کند: «من حال مساعدی برای سرپا ایستادن ندارم؛ همینطور عکس بگیرید.» می خندد به آرامی: «پیری است دیگر؛ دکترها هم مرا از سرپا ایستادن زیاد منع کرده اند.»

عقربه های زمان ساعت 10 صبح را نشان می دهد؛ او فراموش کرده بود که هم زمان با دو رسانه قرار  مصاحبه گذاشته است، با اینکه خسته است می خواهد بار دیگر در مقابل دوربین یک رسانه اقتصادی بنشیند و بار دیگر از خود بگوید و از تجربیات خود. باید اتاق کارش را ترک کرد از حیاط پشتی خانه به سمت خیابانی در کامرانیه؛ عکاس می گوید: «به نظر می رسد پیرمرد چند ماهی بیشتر زنده نباشد» و سکوت تنها پیونددهنده این هم قدمی در سربالایی خیابان لواسانی است در یک صبح سرد. حالا چند ماهی از این گفت وگو می گذرد و پیرمرد در هجدمین روز آذر ماه دنیا را ترک گفته است.