◄ حمل و نقل چند وجهی ضرورت یا انتخاب / آیا بنادر را ریل گذاری کنیم ؟

حمل و نقل ترکیبی و اتصال ریل به بنادر، یکی از مهمترین الزامات افزایش سرعت جابجایی کالا است و به طور حتم موجب کاهش هزینه ها، افزایش سرعت حمل و نقل و کاهش مدت زمان انتقال کالا و در نهایت رقابت پذیری  در بازارهای هدف داخلی و بین المللی می شود. علاوه بر این، ارتقای سرعت صادرات کالا از بنادر ایران، بهترین راه حل برای بهبود وضعیت صادراتی کشور است و موجب خواهد شد تا انگیزۀ فعالان اقتصادی افزایش یابد.

اما با وجود همه تاکیداتی که برای اتصال ریل به بنادر کشور وجود دارد و با وجود اتصال برخی بنادر به ریل یا با وجود توسعه شهرهای ریل پایه توسط مقامات دولت، اما سرعت و کمیت اتصال چشمه های بار به ریل هنوز پایین است.

درواقع مباحث مربوط به رشد حمل ونقل چندوجهی و لجستیک از طریق توسعه مفاهیم ریل‌پایه تاکنون در سطح ملی به آن میزانی که مستحق بوده؛ مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل هم فضای کار بسیار گسترده‌ای در این زمینه وجود دارد. چراکه هنگامی لجستیک با حمل‌ونقل چند وجهی در نظر گرفته می‌شود، اثربخشی بیشتری برای کل کشور خواهد داشت.

براساس آمار، با توسعه لجستیک ریلی در بنادر، شاهد توسعه ۲۵ درصدی غیرفیزیکی ظرفیت‌ها و کاهش ۳۰ درصدی هزینه‌ها در سطح ملی خواهیم بود که مصرف کننده نهایی نیز از آن منتفع می‌شود. لازم است توجه داشته باشیم که افزایش سهم ریل در بندر به معنای کاهش سهم جاده نیست. بلکه بر اساس وجود موازنه بین ریل و جاده، مساله اقتصادی شدن ریل مطرح است.

در همین زمینه اگرچه در یکی دو سال اخیر شاهد اتصال مراکز بار به ریل در گوشه و کنار کشور بوده ایم، اما اهداف کلان در این زمینه به اتصالات کلی و شبکه ای مویرگی نیاز دارد که سرعت فعلی اتصالات، این اهداف را پوشش نمی دهد.  در حال حاضر سهم بنادر از ریل 15 درصد است که باید به 30 درصد برسد.

این در حالی است که اولویت اتصال، بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور و بطورکلی بنادر جنوبی هستند. در همین زمینه یکی از بنادر هدف که دارای ارتباطات ریلی هم باشد، بندر شهید رجایی است. سالانه در این بندر بیش از ۸۰ میلیون تن کالا جابه‌جا می‌شود و سهم ریل از حمل‌ونقل این بندر کمتر از ۱۰ درصد است. همچنین؛ سهم جابه‌جایی ریلی کانتینر در این بندر حدود ۳ درصد برآورد شده است.

این در حالی است که درحال‌حاضر در جنوب کشور، فقط بندرهای خرمشهرو امام خمینی، بوشهر و بندرعباس (شهید رجایی) به شبکه ریلی متصل هستند و بندرهای امام و خرمشهر از پیش از انقلاب دسترسی ریلی داشتند. پس از انقلاب نیز وقتی بندر شهیدرجایی در بندرعباس راه‌اندازی شد، ریل به آنجا هدایت و پشتیبانی شبکه ریلی از این بندر برقرار شد.

سازمان بنادر و شرکت راه آهن با همکاری یکدیگر اما وعده اتصال ریل و بندر در بندر امام خمینی- با توجه به وجود عمده کالاهای فله کشور در بندر امام خمینی (ره)- و بندر امیرآباد در شمال به عنوان یکی از بنادر مهم ریل پایه کشور که دارای اسکله رو رو-  است، را داده اند.

چابهار در میان بنادر جنوبی اما نسخه مهم توسعه ترانزیتی شرق است و هدف از رشد حمل ونقل ریلی در جنوب، بیشتر توسعه حمل و نقل ریلی در داخل بندر و اتصال آن به راه آهن چابهار- زاهدان است.همچنین با تعریفی که از کریدور جنوب- شمال داریم، از چابهار آغاز می شود.

در حال حاضر در بندر شهیدرجایی نیز ۵۹ کیلومتر و در بندر امام خمینی ۱۰۰ کیلومتر خطوط ریلی وجود دارد.

گفتنی است که حمل‌ونقل ریلی یکی از به‌صرفه‌ترین وبهینه‌ترین شیوه‌های حمل‌ونقل برای همه بندرهای کشور است. همچنین ریل، ضامن تعادل در نرخ تمام‌شده حمل کالا و حفظ سلامت بیشتر فیزیکی آن خواهد بود. کاهش حوادث جاده‌ای و آلودگی‌های زیست‌محیطی را هم که اضافه کنید پی به ضرورت توسعه ریل در بنادر- هرچه سریعتر- می برید.

راهکارهای توسعه اتصال ریل و بندر

چابهار تا امروز از مزیت ریل محروم مانده، هرچند دولت در دوره‌های گذشته سیاست‌هایی در این زمینه داشته و راه‌آهن چابهار درحال‌حاضر در دست اجراست، اما اگر چابهار  به شبکه ریلی متصل بود، امروز همه اسکله‌های بندر امام خمینی پر نبود و برخی از این کشتی‌ها می‌توانستند به چابهار بروند. بنابراین به‌دلیل اینکه درحال‌حاضر بندر امام خمینی مزیت ریلی و زیرساخت‌های لازم برای تخلیه و بارگیری را دارد، مقصد کشتی‌ها به‌ویژه کشتی‌های فله‌بر و باری شده اما اگر زیرساخت‌های مناسب لجستیکی از جمله راه‌آهن در بندر چابهار فراهم شود، می توان دست‌کم کالاهایی را که قرار است در شرق، جنوب شرقی و شمال شرقی کشور توزیع شود، در این بندر تخلیه شوند که این به‌معنی کاهش مسافت دریایی و زمینی حمل و در نهایت، کاهش نرخ تمام‌شده کالا نیز هست.

این در حالی است که رئیس کارگروه بنادر و صنایع دریایی کمیسیون عمران مجلس در همین ارتباط گفته است که اگر دولت موانع توسعه ریلی بندرها را به مجلس معرفی کند، مجلس گام‌های لازم را برای برطرف کردن این موانع برخواهد داشت.

حسین تختی‌نژاد با تاکید بر لزوم توسعه شبکه ریلی در بندرها با هدف کاهش هزینه‌های ترانزیت کالا گفت: کم‌هزینه و ایمن‌تر بودن حمل‌ونقل ریلی نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای موجب شده صاحبان کالا تمایل بیشتری برای استفاده از این شیوه حمل‌ونقل داشته باشند.

او اضافه کرد: با اتصال بندرهای مهم کشور مانند بندر چابهار، شهید رجایی و خرمشهر و حتی بندرهای شمال به شبکه ریلی، دسترسی بندرها به مسیر ترانزیت ریلی تا کشورهای همسایه و اروپا ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر می‌شود اما درحال‌حاضر به‌دلیل متصل نبودن برخی بندرها از جمله چابهار به راه‌آهن، ترانزیت بار در مسیرهای خارجی، هزینه‌بر و با برخی مشکلات در تخلیه و بارگیری همراه است.

امروزه تلاش های بسیاری در عرصه منطقه ای صورت گرفته تا اتصال خلیج فارس به خزر ممکن شود. چنین ظرفیتی کمک بزرگی به راه‌اندازی کریدور شمال به جنوب در بخش ریلی است. به عنوان مثال، در تجربه جهانیِ اتصال ریل و بندر، کریدور بندرعباس-مسکو-هلسینکی چند سالی است که دوباره فعال شده و کشورهای مسیر نیز برای کاهش تعرفه‌های بندری و ریلی اقدام کردند تا تجار برای استقبال از خطوط ریلی ترانزیتی منطقه که از ایران عبور می‌کند استقبال کنند.

ایران از دیگر سو، کشوری نفتی است و جابجایی نفت و مشتقات آن در ایران بالا است بنابراین لازم است که سهم حمل ونقل ریلی با توجه به ایمنی این صنعت نیز در حمل بار، در داخل کشور باید افزایش یابد.

به زعم کارشناسان بندری، اتصال بنادر به ریل توسط یک سازمان و مجموعه به سرانجام نمی رسد. بدین جهت برای تحقق این هدف نیازمند انسجام و همکاری دستگاه های تخصصی چون شرکت راه آهن، شرکت ساخت و توسعه زیر بناهای حمل و نقل کشور، سازمان بنادر و دریانوردی، مجلس، اتاق بازرگانی و پیمانکاران بخش خصوصی هستیم.

در این میان، برخی از بنادر به ریل وصل شده اند اما با توجه به حجم بالای جابجایی کالا و مشکلاتی که در حمل و نقل جاده ای به جهت فرسوده بودن کامیون ها وجود دارد، توسعه خطوط ریلی ضرورت دارد. اتصال برخی از بنادر به ریل اهمیت قابل توجهی نسبت به سایرین دارد، چرا که از طریق ریل می توان به افزایش صادرات هم دست یافت، از اینرو بندر چابهار که همه نگاه ها به سمت طرح های توسعه ای آن است، باید با فوریت به ریل وصل شود تا از این طریق ضمن ترغیب سرمایه گذاران و تولیدکنندگان، به فعال سازی این بندر استراتژیک کمک کرد.

با بودجه ای که از صندوق توسعه ملی برای تکمیل خط آهن چابهار-زاهدان تا پایان ۱۴۰۰ در نظر گرفته شده و همکاری تولیدکنندگان داخلی، به زودی شاهد حضور سرمایه گذاران در بندر چابهار خواهیم بود. زمانیکه بنادر به ریل مجهز می شوند، خروج و عرضه کالا در بازار با فوریت خواهد بود و هیچ زمان شاهد کمبود کالایی در بازار نخواهیم بود، از سویی این امر باعث خواهد شد تا قیمت نهایی کالاها و البته مواد اولیه روند باثبات و حتی کاهشی به خود بگیرند چرا که حمل و نقل ریلی ارزان تر از حمل و نقل جاده ای است.

در مورد بنادر شمال کشور نیز، با توجه به بازارهای هدف در روسیه و کشورهای CIS فعال شدن حمل نقل ترکیبی در بندر انزلی یک نیاز اساسی است و این پدیده علاوه بر توسعه حمل  و نقل بار و مسافر اقتصاد کشور را رونق می‌بخشد. بندر انزلی ۱۴۲ هکتار اراضی و ۱۰ میلیون کالا ظرفیت دارد که مطابق با استانداردهای لازم دارای پس‌کرانه مطلوب بوده و پاسخگوی اقدامات تجاری و ‌ترانزیتی است و اتصال ریلی می تواند تحول بزرگی در منطقه با رشد و تسریع حمل کالا ایجاد کند. با اتصال شبکه ریلی کشور به بندر انزلی کریدور ترانزیت بین‌المللی کشور تکمیل می‌شود.

بطورکلی در حال حاضر مطالعات تعامل شهر با بندر در ۱۴ بندر کشور آغاز شده و با مطالعات کارشناسی لازم است که پیگیری ‌شود.