اعضای جدید شورا و قطار از ریل خارج شده تهران

شهر تهران را به چه می شناسیم؟ به تونل توحید، برج میلاد، آپارتمان های فرشته و ولنجک یا به باغ ملی، خیابان سی تیر، کوچه باغ های شمیران و خانه امام جمعه؟ تصویری که نسل جدید ساکنان شهر با شنیدن نام تهران به ذهن شان متبادر می شود چیست؟ الگوی توسعه شهری در تهران بر کدام مزیت بنا شده است؟ شهر تهران به ساکنانش چه چیزی می دهد که متمایز از دوبی، استانبول و باکو است؟ شهر تهران سال هاست که با الگویی فاجعه بار توسعه یافته است. این اشتباه مصیبت بار در توسعه شهر تهران فقط به مدیر فعلی آن برنمی گردد...

از وقتی مدرنیزاسیون رضاخانی در شهر تهران با تخریب دروازه های تاریخی و کوشک ها و کاخ های دوره قاجار و خانه های تاریخی شهر تجسد یافت تا اکنون که قلب شهر تهران، بافت فرسوده لقب می گیرد و نه بافت تاریخی و بر کوبیدن و از نو ساختنش از هم سبقت می گیریم، همه نشان از آن دارد که تصور مدیران شهری از توسعه تهران چه اندازه نادرست بوده است. این بدان معنا نیست که هر آنچه تخریب و سپس نو شده، بد بوده است، معنی این سخن این هم نیست که نباید زیرساخت های مدرن در شهر تهران ایجاد می شده و باید همان ساختار قبلی با تمامی عناصرش حفظ می شده، بلکه بدین معناست که ضرورت اجتناب ناپذیر مدرن شدن شهر تهران باید براساس توجه به عناصر تاریخی، هویتی و فرهنگی آن شکل می گرفته است.

 اساسا تدوین الگوی توسعه فقط متمرکز بر حذف و نابودی نیست و بخش مهم یک الگوی توسعه شهریِ موفق، بر تکثیر و ترویج مزیت های تاریخی و فرهنگی شهر متمرکز است. شهر موجودی زنده است و مانند من و شما تاریخ و هویت و فرهنگ خاص خودش را دارد، مانند هر موجود زنده دیگر هم بیماری ها و اشکالات خاص خود را دارد. این بدن زنده برای آنکه شاداب و تندرست باشد هم به لباس نو احتیاج دارد هم به روان و روح سالم. تهرانی که نسل ما و نسل قبل تر از ما متولی توسعه اش بوده اند، از توسعه فقط لباسی عاریتی و بی تناسب با قد و قواره نصیبش شده است.  شهر برای آنکه زنده باشد و زنده بماند، به تعامل هم زمان و به قاعده سرمایه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی اش نیاز دارد.

وقتی در الگوی توسعه شهری، ساخت برج شیک و اتوبان پهن تنها برنامه مدیر شهری می شود، این واحد ارزشی به شهروندان آن شهر هم سرایت می کند. «هر چیزی شیک تر، جدیدتر، شمالی تر و وسیع تر باشد بهتر است»، اکنون الگوی ارزشی رایج در شهر تهران شده و ناخودآگاه بر تصمیم های مدیران و شهروندان این شهر مسلط است، به همین دلیل شهروندی که محل سکونتش جایی است که هر روز در خیابان سی تیر قدم می زند، از جلوی سردر باغ ملی می گذرد یا ساعتش را با برج شمس العماره تنظیم می کند، از بودن در محله اش لذت نمی برد. الگوی زیست بهتر در تهران بی توجه به عناصر تاریخی و فرهنگی اش صرفا بر هرچه جدیدتر و شمالی تربودن نضج یافته و لاجرم همان گونه که مهاجرت به کلان شهر تهران به عنوان یک نشانه موفقیت جا افتاده است، مهاجرت از همه جای تهران به شمال شهر و بکوب و از نو بساز هم الگوی درون شهری کامیابی است.

 حذف سرمایه های فرهنگی و تاریخی شهر و تکیه صرف بر سرمایه های اقتصادی و مدرنیزاسیون شکلی (و نه محتوایی) ارزش های ذهنی ساکنان شهر را می سازد و درجه دسترسی یا عدم دسترسی به این الگوی ارزشی در دل خود مدل درون شهری نابرابری های اجتماعی- اقتصادی را شکل می دهد.وقتی خانه نوساز شمال شهر تهران تنها عنصر لذت بخش شهروند باشد یا شما به آب و آتش می زنید که به این لذت دست یابید یا به این نابرابری دیکته شده تن می دهید، هجوم عجیب و نابودکننده به مناطق شمالی شهر تهران و فاجعه تخریب باغ ها و ساخت برج های چندده طبقه در کوچه های تنگ و باریک و فسادهای مالی و اداری مترتب بر آن از همین جا نشئت می گیرد. همان گونه که اشاره شد شهر زنده است و همان گونه که تندرستی اش ساکنان شهر را تندرست نگه می دارد، اشکالاتش هم بر سر ساکنانش آوار می شود. 

وقتی توسعه شهری بی توجه به سرمایه های تاریخی اش باشد، همسایگی با خانه اتحادیه و عمارت مسعودیه بی ارزش می شود، سکونت در خانه ای با باغچه و حوض و معماری اصیل جان فرسا می شود و شهروند حاضر می شود بفروشد و بکوبد تا یا جدیدترش را بسازد یا شمالی تر زندگی کند. رضایت و لذت زندگی در یک شهر به تعامل دوسویه شهر و شهروند برمی گردد. شهر تهران با این الگوی توسعه شهری در غالب فضاهایش فقط تعامل اقتصادی با شهروندان برقرار می کند و در برقراری تعامل تاریخی، فرهنگی و هویتی الکن و ناکاراست. در چنین فضای تعاملیِ نادرستی، شهرفروشی، تاریخ فروشی و فرهنگ فروشی تنها برنامه مدیران شهری می شود؛ نه اینکه آگاهانه بخواهند چنین کنند بلکه الگوی غلط ولی مسلط از آنها چنین مطالبه می کند و شوربختانه شاخص ارزیابی عملکردشان هم از همین الگو استخراج می شود.  

سخن آخر

انتخاب اعضای جدید شورای شهر تهران و همچنین عوض شدن مدیر شهر تهران می تواند اتفاقی خجسته باشد اگر مدیران و تصمیم گیران جدید این قطار از ریل خارج شده را به مسیر درستش برگردانند. تهران تاریخش را می خواهد، هویتش را می خواهد، اینها نه منابعی فرعی و دست چندم برای شهر بلکه منابع حیاتی شهرند. اگر برج و اتوبان و تونل شهری تمام آن چیزی است که این شهر به ساکنانش عرضه می کند، چرا دوبی زندگی نکنیم؟ آنجا بهتر و لوکس ترش را می توان دید و داشت. عناصر تاریخی و فرهنگی شهر تهران تجدید ناپذیرند. وقتی رضاخان کوشک فتحعلی شاهی را در شمال میدان بهارستان خراب کرد و به جایش این مغازه ها را ساخت دیگر تمام شده است؛ شما نمی توانید از نو بسازیدش و اگر هم ساختید تهی از تاریخ و فرهنگ خواهد بود.

رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی