◄ «بازآفرینی» شهری مورد نظر رئیس‌جمهور چه ویژگی‌هایی دارد؟ +جدول

روز گذشته رئیس جمهور در نشست مطبوعاتی خود از «بازآفرینی شهری» و احیای بافت فرسوده شهری به عنوان دو هدف گذاری بزرگ بودجه سال آینده خبر داد. با این اظهارنظر صریح نشانه ها از نزدیکی دیدگاه حسن روحانی و عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی در بحث بافت فرسوده حکایت دارد.

روزی که روحانی در مجلس از وزیران پیشنهادی خود دفاع می کرد، به نام عباس آخوندی که رسید گفت: «ما با آقای آخوندی به توافق کامل نرسیده ایم.من از ابتدای دولت یازدهم به ایشان گفتم که کلید حل مشکل مسکن در بافت فرسوده است، اما ایشان برنامه های دیگری داشت، ولی در این دولت به جد از ایشان خواهیم خواست که موضوع بافت فرسوده را مد نظر قرار دهد.»

در دولت قبل، گرچه هر دو چهره بر تحرک بخش مسکن از بافت فرسوده تأکید داشتند، اما اجرای آن را با دو جهان بینی متفاوت دنبال می کردند.

آخوندی بر الگوی مشارکت تأکید داشت و روحانی بر الگوی مداخله. الگویی که رئیس جمهور به دنبال عملیاتی کردن آن در بافت های فرسوده بود، الگوی «مداخله مقتدرانه» برای اجرای طرح نوسازی بافت فرسوده به عنوان راه عرضه مسکن بود.

اما الگوی مد نظر آخوندی، نوسازی بافت فرسوده با «مشارکت عمومی» بود. دیدگاه عرضه مسکن با الگوی «مداخله مقتدرانه» در بافت فرسوده، متکی به تجربه کشور ترکیه و تا حدودی چین است.

در قالب این الگو، فرایند تملک املاک قدیمی و تخریب و نوسازی آنها از مسیر «غیرمشارکتی» پیش می رود، به گونه ای که با انتقال ساکنان بومی و قدیمی محله های فرسوده به نقطه ای دیگر از شهر، امکان ورود برج سازها و سازنده های انبوه به این محلات به واسطه «تملک» املاک فراهم می شود.

در این الگو، اگرچه هدف نهایی بازگشت دوباره ساکنان اولیه به محله های نوسازی شده است، هم در چین (پکن و شانگهای) و هم در ترکیه (استانبول)، اختلال و به هم خوردن بافت اجتماعی در پسانوسازی بافت فرسوده، «دست نیافتن به هدف نهایی» با وجود موفقیت در «نوسازی صرفاً کالبدی» هسته شهرها را نشان می دهد.

ردپای چنین تجربه ای در پروژه نوسازان شهرداری تهران در زمان محمدباقر قالیباف نیز تا حدودی زیادی مشاهده شد.

پروژه نوسازان به دنبال تجمیع واحدهای ریزدانه در این منطقه بود، اما روش اجرای طرح بسیار متفاوت از روش های قبلی بود و شهرداری خود نیز تجربه انجام آن را نداشت. قرار بود در این روش شهرداری به صورت تسهیل گر وارد پروژه نوسازی بافت های فرسوده شود.

روزی که محمدباقر قالیباف به محله خوب بخت در محله اتابک تهران رفت تا کلنگ پروژه نوسازان را بزند، به ناگاه برخی از مردم معترض که پشت محوطه اجرای طرح بودند، وارد و با شهردار وقت وارد مجادله کلامی شدند.

قالیباف گرچه تلاش کرد سؤال های آنان را بشنود و به هر کدام پاسخ بدهد، در پایان وقتی خواست کلنگ افتتاح را بر زمین بزند و از مردم خواسته شد صلوات بفرستند، در کنار صدای صلوات برخی موافقان که بیشتر از همراهان شهردار بودند، صدای معترضان نیز شنیده می شد که می گفتند «صلوات نفرستید ما راضی نیستیم».

پژوهش های بعدی نشان داد گرچه ایده اصلی درست و دفاع پذیر بوده است، دلیل اصلی مسائل و مشکلات نوسازی محله خوب بخت، نوبودن طرح و ایده اصلی آن بود که امکان طراحی و برنامه ریزی جامع را در کل مسیر مشکل ساخت. این موانع و مشکلات را می توان در قالب مسائل زیر بررسی کرد:

موانع و مسائل اجتماعی

بی اعتمادی ساکنان به شهرداری و دولت برای انجام اقدامات حمایتی

نبود نهادهای محلی قوام یافته

موانع و مشکلات اقتصادی

بنیه ضعیف اقتصادی ساکنان برای تأمین هزینه های ساخت و پرداخت و هزینه های اخذ مجوز از شهرداری

نبود زیرساخت های مناسب توسعه شهری و تمایل سرمایه گذار به مشارکت در نوسازی

موانع و مشکلات کالبدی

سکونت در املاک مستقل و نبود تمایل به سکونت در واحدهای آپارتمانی

الگوی سکونت (تعداد زیاد خانوار در واحد مسکونی، سرانه پایین زیربنا و قلمرو مستقل هر خانواده) که در واحدهای جدید قابل تأمین نیست

موانع و مشکلات حقوقی

املاک موروثی (نیاز به اخذ موافقت چندین نفر در یک پلاک)

اسناد مشاع

اسناد در رهن بانک و نبود امکان مشارکت مالک

موانع و مشکلات اداری

طولانی بودن فرایند تجمیع

فرایند طولانی و پیچیده اخذ تسهیلات بانکی پیش بینی شده در بودجه های سنواتی

موانع و مشکلات اجرایی

نبود امکان برچیدن تأسیسات زیربنایی از گذرهایی که در طرح حذف می شود (توقف در عملیات اجرایی)

نوسازی قیمت مصالح و افزایش هزینه های ساخت

کندی سرعت تخریب، نخاله برداری و عملیات اجرایی، به دلیل عرض کم معابر و نبود امکان دسترسی

مطالعات بعدی که درباره تجربه نوسازان انجام شد نیز صدای این اعتراض ها را شنید، به همین دلیل بود که در پژوهش های سازمان نوسازی تأکید شده بود:

«مسیر طی شده در کشور در زمینه پروژه های متمرکز و نتایج حاصل از آن و نیز دستاوردهای نگاه اجتماعی و مشارکت محور به موضوع نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده در چند سال گذشته، حاکی از آن است که سیاست گذاران، برنامه ریزان و مجریان چاره ای جز توجه به رویکرد تسهیل گرانه ندارند و مفاهیمی از قبیل آگاهی بخشی، آموزش، توانمندسازی، نهادسازی و مانند اینها می بایست جایگزین مقوله هایی همانند تملک، تخریب، تأمین زمین و اجرا شود.

آنچه برای دستیابی به این امر مهم به عنوان مشکلی اساسی مطرح است، ضرورت تبیین این موضع نزد تصمیم گیران است؛ زیرا تجارب عملی و اجرایی در دفاتر تسهیل گری نشان داده که بر خلاف تصور عمومی در خصوص مشارکت نکردن مردم در برنامه های نوسازی مسکن و محله، تحقق این فرایند بسیار آسان تر از جذب مشارکت مجریان عمومی و دولتی است.

ساکنان بافت های فرسوده به این دلیل که مسائل و مشکلات جاری را در سالیان طولانی درک و تحمل کرده اند، معمولاً در یک فرایند اعتمادسازی و مشاوره اراده و آمادگی مشارکت در تغییر وضع موجود را پیدا می کنند و حتی در مواردی نیز از برخی منافع شخصی به نفع نوسازی محله صرف نظر می کنند.

در مقابل این شرایط، اتفاقی که معمولاً به سادگی رخ نمی دهد، هدایت برنامه های عمومی به بافت، هماهنگی در اجرای برنامه ها به وسیله متولیان متعدد و متنوع و اجرای برنامه های مورد نیاز ساکنان است.»

راه سوم

خبرها حکایت از آن دارد که رئیس و وزیر به یک راه میانه رضایت داده اند، راهی که با مداخله دولت شروع می شود و در ادامه با مشارکت نهادهای توسعه گر و ساکنان بافت های فرسوده ادامه خواهد یافت.

اکنون پرسش بزرگ این است که چگونه می توان اعتماد ساکنان بافت های فرسوده را جلب کرد که نوسازی انجام شود و اعتراض های روزهای اول «نوسازان» رقم نخورد؟

اهداف کمی برنامه های بازآفرینی برحسب محورهای بازآفرینی