۳ دهه تلاش ناموفق؛ چرا مناطق آزاد عملکرد مطلوبی نداشتند؟

به گزارش تین نیوز، طی دهه های گذشته همواره بر لزوم کاهش وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی تاکید می شد. راه حل آن نیز افزایش تولید و صادرات محصولات و کالاهای غیرنفتی بود. در همین راستا در اوایل دهه ۷۰، مناطق آزاد تجاری تأسیس شدند.

البته تنها هدف از تشکیل این مناطق، افزایش صادرات نبود بلکه مطابق آنچه در ماده یک قانون چگونگی اداره مناطق آزاد به صراحت تبیین شده است، هدف از ایجاد این مناطق توسعه و عمران آن، گسترش اشتغال، محرومیت زدایی، افزایش صادرات و … عنوان شده است.

همچنین در سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز یک سری کارکردها و اهداف برای مناطق آزاد در نظر گرفته شده که می توان از جمله آن ها به انتقال دانش روز و جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی اشاره کرد.

بنابراین در مجموع می توان گفت که توسعه اقتصادی، خصوصاً از طریق افزایش تولید و صادرات، هدف اصلی تشکیل مناطق آزاد بوده است.

به این ترتیب با توجه به رویکرد اصلی که پشت تشکیل مناطق آزاد بوده، می توان متوجه شد که تا چه حد در اقتصاد کشور اهمیت دارد.

مشاور رئیس جمهور: از عملکرد مناطق آزاد راضی نیستیم

سعید محمد مشاور رئیس جمهور و دبیر شورای عالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی در برنامه زنده تلویزیونی صف اول که ۲۴ مرداد پخش شد، اظهار کرد: کارکرد اصلی مناطق آزاد در اسناد بالادستی، صادرات، تولید، ارزآوری، ورود تکنولوژی های جدید و فعالیت شرکت های دانش بنیان و امثال آن بوده اما کارکرد مناطق آزاد تا به امروز راضی کننده نبوده و نتوانسته اند هم پای مناطق آزاد رقبای ما در منطقه رشد کنند.

سعید محمد: تراز تجاری مناطق آزاد بعد از ۳ دهه مثبت شد

وی ادامه داد: سرجمع تراز تجاری مناطق آزاد و ویژه اقتصادی همواره مثبت و این شاخص در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۱ میلیارد دلار بوده است؛ اما تراز تجاری مناطق آزاد به تنهایی همواره در این ۳ دهه از عمر راه اندازی مناطق آزاد در کشور، منفی بوده است. با این حال با حل و فصل برخی مشکلات فعالان اقتصادی در این یک سال از عمر دولت سیزدهم، توانستیم کاری کنیم که از مهر ماه سال گذشته تا کنون تراز تجاری مناطق آزاد به مثبت ۳۵ میلیون دلار برای اولین بار در ۳۰ سال گذشته تغییر کند.

دروازه واردات نیستیم

دبیر شورای عالی مناطق آزاد درباره برخی انتقادها در خصوص تبدیل شدن مناطق آزاد به دروازه واردات اظهار کرد: در ۹ ماهه مهر ماه سال گذشته تا پایان خرداد امسال ۸۳۰ میلیون دلار واردات داشتیم که ۵۰ درصد آن واردات ماشین آلات مورد نیاز برای فعالیت های تولیدی همان منطقه بوده است؛ بخشی هم به واردات کالاهای اساسی ساکنان مناطق آزاد اختصاص داشته و نهایتاً تنها ۱۰۰ میلیون دلار واردات به عنوان کالاهای همراه مسافر بوده است.

محمد گفت: به طور کلی در سال ۱۴۰۰ مجموع واردات به عنوان کالای همراه مسافر ۱۱۲ میلیون دلار بود که رقم قابل توجهی نیست و سبب می شود مردم به جای انیکه به ترکیه برای خرید بروند، در داخل کشور خرید کنند. ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز هم دروازه قاچاق نبودن مناطق آزاد را تأیید کرده است.

کارشناس اقتصادی: مناطق آزاد نتوانستند در صادرات موفق عمل کنند

در این رابطه عبدالرضا ارسطو کارشناس اقتصادی گفت: برای مناطق آزاد، مشوق ها و امتیازات خاصی در گمرک، سرمایه گذاری خارجی، ورود و خروج سرمایه، تأسیس بانک و بیمه بین المللی، معافیت مالیاتی، تسهیل واگذاری زمین به فعالان و همچنین صدور مجوزها دیده شده که اهمیت این مناطق را برای سیاست گذار مشخص می کند.

وی ادامه داد: سیاست گذاران و قانون گذاران نیز به دنبال این بودند که با این امتیازات، فعالیت اقتصادی را تسهیل کرده و فعالان اقتصادی بتوانند با کمترین بروکراسی و موانع، فعالیت اقتصادی خود را حول محورهای تولیدی و صادراتی شروع کنند.

این کارشناس اقتصادی افزود: موقعیت جغرافیایی استراتژیک این مناطق هم موضوع مهمی است که باعث شده همه یا عمده آن ها مرز مشترکی با کشورهای همجوار داشته باشند و می تواند آن ها را به قطب صادرات آن کشور تبدیل کرده و روابط تجاری قوی را بین کشورها شکل بدهد.

به گفته ارسطو یکی دیگر از دلایل اهمیت مناطق آزاد این است که سیاست گذار به دنبال ایجاد منطقه ای بوده که پایلوت فعالیت های اقتصادی هدفمند و هوشمند قرار بگیرد و بتواند این مناطق را به الگوی توسعه کشور تبدیل کند. بنابراین نقش این مناطق در الگو بودن برای سرزمین اصلی و انتقال سرریز دانش و سرمایه گذاری به سایر مناطق کشور بسیار حائز اهمیت است.

آمار، عدم توفیق مناطق آزاد در صادرات و اشتغال را تأیید می کند

 به گفته برخی کارشناسان، مناطق آزاد طی سال های گذشته در بعضی اهداف خود مثل توسعه منطقه ای نمره قابل قبولی می گیرند اما در سایر اهداف که اتفاقاً اهداف اصلی نیز بوده، مثل اشتغال، تولید و صادرات متأسفانه نمره قابل قبولی نمی گیرند و نتوانستند اهداف توسعه ای خود را به طور کامل محقق کنند.

برای مثال بررسی آمارهای سرمایه گذاری نشان از آن دارد که تناسبی بین جذب سرمایه گذاری در این مناطق و عملکرد تجاری آنها وجود ندارد. طبق آمارها، منطقه آزاد چابهار با اختلاف اندکی بعد از کیش، بیشترین میزان جذب سرمایه گذاری داخلی را به خود اختصاص داده، اما کمترین میزان صادرات را داشته است؛ به عبارتی سرمایه گذاریِ صورت گرفته در نهایت به افزایش صادرات منتهی نشده است.

دلایل ناکارآمدی مناطق آزاد چیست؟

عبدالرضا ارسطو در پاسخ به این پرسش که اگر بخواهیم به طور جزئی تر به دلایل عدم موفقیت مناطق آزاد بپردازیم، چه نکاتی را می توان یادآور شد؟ خاطرنشان کرد: به طور کلی مناطق آزاد در کشور ما به صورت نارس متولد شدند؛ ما نتوانستیم از تجربیات موفق جهانی در حوزه مناطق آزاد بهره ببریم. متأسفانه مناطق آزاد در ایران بدون هیچ گونه امکانات زیرساختی و شرایط لازم برای تولید و صادرات تشکیل شدند و از همین رو مدیران مناطق آزاد هم بدون حمایت های دولتی مجبور بودند که از هر طریقی اقدام به تأمین مالی برای ایجاد و یا توسعه زیرساخت ها نمایند. یکی از این روش های تأمین مالی که متأسفانه با کارکردهای مناطق آزاد هم همخوانی نداشته، واردات کالاهای مصرفی خارجی به مناطق آزاد و درآمدزایی از طریق عوارض های حاصل از آن است. همین امر موجبات تضعیف تولید و صادرات در مناطق آزاد را فراهم آورده است.

به گفته وی همچنین منابع درآمدی ناپایدار و ضد توسعه ای که متکی به واردات می باشد نیز از عوامل دیگر عدم موفقیت مناطق آزاد است.

این کارشناس ادامه داد: انتخاب مدیران سیاسی و دخالت های نابجا در انتصابات مناطق آزاد نیز شرایط شایسته گزینی را تضعیف کرده و باعث شده است که مدیران آن آشنایی لازم و دغدغه کافی در خصوص اهداف توسعه ای را نداشته باشند و شاهد بی ثباتی مدیریتی باشیم.

بخشنامه های متعدد، خلق الساعه و دست و پاگیر، بلای جان سرمایه گذاری

وی افزود: بخشنامه ها و آئین نامه ها و دستورالعمل های متعدد و دست و پاگیر که عملاً فضای کسب و کار را در برخی از مناطق آزاد ضعیف تر از سرزمین اصلی کرده هم نکته مهمی است؛ بنابراین بخشنامه های خلق الساعه و تسری قواعد سرزمین اصلی به مناطق آزاد هم در عدم کامیابی آنها نقش جدی داشته است. همچنین بی توجهی به دیپلماسی اقتصادی و تجاری در معاملات و مبادلات با کشورهای هم مرز موجب شده است که زمینه توسعه صادرات به طور جدی شکل نگیرد.

عدم اجرای قوانین، معضل جدی مناطق آزاد

 یکی دیگر از مهم ترین مسائلی که در نامطلوب بودن عملکرد مناطق آزاد نقش داشته، عدم اجرای کامل قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی بوده است.

کارشناس اقتصادی در این رابطه افزود: مواردی نظیر معافیت های مالیاتی، حاکمیت یکپارچه و منسجم، تأسیس بانک های بین المللی، بانک آفشور و بیمه آفشور، بورس بین الملل، مشوق های سرمایه گذاری خارجی و … متأسفانه تاکنون عملیاتی نشده است. البته در دوره اخیر وزارت امور اقتصادی و دارایی اقدامات مؤثری در خصوص تأسیس بورس بین الملل و بانک آفشور شده است که جای تقدیر دارد.

الگوی حکمرانی نامناسب و تضعیف کارکردهای مناطق آزاد

برخی کارشناسان اقتصادی معتقدند الگوی حکمرانی و ساختاری نامناسب سازمان های مناطق آزاد و همچنین نیروی انسانی مازاد نیز تضعیف کارکردهای مناطق آزاد را فراهم آورده است.

ارسطو کارشناس اقتصادی درباره مشکلات مربوط به قوانین مالیاتی و گمرکی در حوزه عملکرد مناطق آزاد، گفت؛ قوانین مالیاتی در حوزه مالیات بر عملکرد و مالیات بر ارزش افزوده و بخشنامه های متعدد سازمان امور مالیاتی که در مواردی مناطق آزاد را هم شامل می شود، تعمیم رویه های و مقررات گمرکی و بانک مرکزی که در سرزمین اصلی اجرا می شوند به مناطق آزاد، سخت گیری ها و مقررات وزارت صمت و … همه از جمله عوامل و مواردی هستند که تسهیل فعالیت های اقتصادی در مناطق آزاد را به چالش کشیده اند.

ارسطو تاکید کرد: در این رابطه باید توجه داشت که در نهایت مناطق آزاد هم در بستر نهادی و ساختاری ایران شکل گرفتند و متأسفانه بسیاری از موانع و محدودیت هایی که برای نظام اقتصادی کشور وجود داشته برای مناطق آزاد هم وجود داشته است.