تعدد شهرهای فرودگاهی در کشور؛ ممکن یا محال؟
ایران سال‌هاست در تب و تاب راه‌اندازی شهر فرودگاهی است که قرار بوده در قالب توسعه فرودگاه امام خمینی(ره) شکل بگیرد و کشور را صاحب هاب پروازی منطقه کند اما با گذشت سال‌ها از کلید خوردن این پروژه در کشور، نه‌تنها هنوز شهر فرودگاهی به معنای واقعی کلمه در کشور شکل نگرفته،
ایران سال‌هاست در تب و تاب راه‌اندازی شهر فرودگاهی است که قرار بوده در قالب توسعه فرودگاه امام خمینی(ره) شکل بگیرد و کشور را صاحب هاب پروازی منطقه کند اما با گذشت سال‌ها از کلید خوردن این پروژه در کشور، نه‌تنها هنوز شهر فرودگاهی به معنای واقعی کلمه در کشور شکل نگرفته،
به گزارش روزنامه گسترش تجارت، بلکه فرودگاه امام خمینی(ره) از نظر خدمات هوانوردی نیز با مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کند که آن را از رقابت با فرودگاه‌های منطقه بازداشته است.نکته جالب در این میان آن است که با وجود اما و اگرهایی که همچنان در مسیر توسعه فرودگاه امام و تبدیل آن به شهر فرودگاهی با استانداردهای بین‌المللی وجود دارد، از گوشه و کنار ایران، اخباری درباره راه‌اندازی شهرهای فرودگاهی به گوش می‌رسد؛ شهرهایی که در شرایط فعلی و با توجه به شرایط مالی و زیرساختی ویژه‌ای که برای راه‌اندازی یک شهر فرودگاهی لازم است، نمی‌توان چندان به شکل گرفتن آنها امیدوار بود. البته برخی کارشناسان معتقدند تعدد شهرهای فرودگاهی مسئله عجیبی نیست، به شرط اینکه شرایط راه‌اندازی آنها وجود داشته باشد با این حال مروری بر مشکلات شکل‌گیری شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) در سال‌های گذشته، عجیب بودن این مسئله را تایید می‌کند.
به گزارش گسترش‌تجارت، از سال ۱۳۴۹ شمسی سهم درآمد غیرهوانوردی فرودگاه‌ها در جهان افزایش قابل‌توجهی داشته و از ۵ درصد به ۴۵ درصد در سال ۱۳۹۴ شمسی رسیده است. فرودگاه‌ها این افزایش درآمد را مدیون اضافه شدن بخش‌های تجاری، تفریحی، گردشگری به آنها و تبدیل شدن‌شان به مجموعه‌ای شامل خدمات گسترده و متنوع هستند. درواقع امروز فرودگاه‌ها پا را از دامنه خدمات هوانوردی فراتر گذاشته و تبدیل به فضاهایی با کاربری‌های متنوع و متعدد شده‌اند و به همین دلیل به‌تدریج از فرودگاه‌های بزرگ دنیا با خدمات متنوع در قالب شهر فرودگاهی یاد می‌شود. اگرچه تعریف واحدی برای شهر فرودگاهی وجود نداشته و این تعریف به شرایط اجتماعی- سیاسی، جغرافیایی و فرهنگی محیطی بستگی دارد که فرودگاه در آن قرار گرفته، اما می‌توان به‌طور کلی شهر فرودگاهی را مکانی دانست که هم به نیازهای حمل‌ونقلی مسافران پاسخ می‌دهد، هم نیازهای فردی. شهر فرودگاهی در واقع منطقه‌ای تجاری است که در قلب آن یک فرودگاه قرار دارد و به نوعی، تمامی فعالیت‌های اطراف آن، مرتبط با فرودگاه یا تحت‌تاثیر آن است. در این شهر از منطقه آزاد تجاری گرفته تا هتل‌ها، رستوران‌ها، رمپ‌های تعمیراتی، شرکت‌های تامین‌کننده قطعات، مکان‌های آموزشی و یا حتی در برخی مواقع فضای مسکونی همگی در یک مجموعه در اطراف فرودگاه قرار گرفته و تحت‌تاثیر آن هستند. فرودگاه‌های آمستردام هلند و هیث‌رو لندن، نخستین شهرهای بزرگ فرودگاهی دنیا هستند. از نمونه‌های موفق شهرهای فرودگاهی در جهان می‌توان به فرودگاه‌های سئول، هنگ‌کنگ و پکن در خاور دور، دوبی در خاورمیانه، بلگراد در اروپای شرقی، آمستردام، فرانکفورت، دوسلدورف در اروپای‌غربی و فرودگاه‌های دالاس و لاس‌وگاس امریکا اشاره کرد.
در ایران تکمیل فرودگاه امام خمینی(ره) و اجرای مرحله‌های توسعه‌ای آن در بخش‌های مختلف گردشگری، تجاری و هوانوردی، قرار است نخستین تجربه ایران در مسیر راه‌اندازی شهر فرودگاهی باشد.
اگرچه سال‌هاست درباره تبدیل این فرودگاه به شهر فرودگاهی سخن به میان می‌آید و این مسئله در برنامه پنجم توسعه نیز بر مسئولان تکلیف شده، اما این فرودگاه، روند توسعه کندی دارد و هنوز نتوانسته در حد و اندازه یک شهر فرودگاهی ظاهر شود. با وجود این، به نظر می‌رسد در دیگر شهرها نیز علاقه‌مندی به ایجاد شهر فرودگاهی کم نیست. به‌عنوان نمونه چند سالی است از راه‌اندازی شهر فرودگاهی در قم سخن به میان می‌آید؛ در فرودگاهی که به‌دست بخش خصوصی در حال ساخت بوده و البته به دلیل برخی مشکلات، ساخت آن متوقف شده است. در جنوب ایران نیز به نظر می‌رسد تب و تاب شهر فرودگاهی، مسئولان اهوازی را گرفتار کرده و حالا در این شهر نیز بحث راه‌اندازی شهر فرودگاهی مطرح شده است، آن هم در فرودگاه جدیدی که بیش از ۸ سال است اما و اگرهای ساخت آن ادامه دارد و هنوز کلنگ آن به زمین نخورده است.
تمایل جهانی به شهر فرودگاهی
با توجه به آنچه درباره وضعیت شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) گفته شد، این پرسش مطرح می‌شود که آیا در ایران کمترین زیرساخت‌های لازم برای راه‌اندازی شهر فرودگاهی وجود دارد یا خیر؟در پاسخ به این پرسش، بهروز حیدریان، کارشناس‌ارشد صنعت هوانوردی به «گسترش‌تجارت» گفت: به طورتقریبی بیشتر کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه در دنیا طرح‌هایی دارند تا از فرودگاه به‌عنوان یک محرک اقتصادی استفاده و اطراف آن، شهرک تجاری ایجاد کنند که در این زمینه کم و بیش موفقیت‌هایی شکل گرفته اما کمتر پیش آمده که به معنای واقعی، یک شهر فرودگاهی راه‌اندازی شود؛ بنابراین در این زمینه، فرودگاه امام خمینی(ره) تنها فرودگاهی نیست که نتوانسته به اهداف ایده‌آل خود دست یابد.حیدریان یادآوری کرد: این فرودگاه در مقایسه با بیشتر فرودگاه‌های بزرگ اروپایی از پیشینه بسیار کمتری برخوردار بوده و از سوی دیگر به‌دلیل شرایط خارج از کنترل فرودگاه، هیچ‌گاه نتوانسته شبکه پروازی گسترده‌ای به نقاط مختلف دنیا داشته باشد.
زیرساخت‌های لازم برای شهر فرودگاهی
براساس آنچه حیدریان می‌گوید، مهم‌ترین زیرساخت را برای ایجاد شهرهای فرودگاهی باید در مرحله نخست، ظرفیت خود فرودگاه در نظر گرفت؛ چه در بخش مسافری، چه لجستیک. فرودگاه باید توان بزرگتر شدن را داشته باشد و با افزایش تقاضا بتواند ظرفیت خود را هم افزایش دهد. در مرحله بعدی، بحث ارتباط بسیار اهمیت دارد و باید دسترسی به فرودگاه به شیوه‌های مختلف ریلی و مترو، جاده‌ای و حمل‌ونقل عمومی آسان باشد.حیدریان ادامه داد: برای راه‌اندازی شهر فرودگاهی، فرودگاه باید بستری مناسب برای فعالیت‌های تجاری باشد (به‌عنوان نمونه ایجاد منطقه آزاد تجاری) تا شرکت‌های مختلف بتوانند هم در حوزه‌های هوانوردی مانند تامین قطعات، تعمیرات، آموزش یا کارگو فعالیت کنند و هم شرکت‌های غیرهوانوردی بتوانند به‌راحتی از امکانات فرودگاه به‌عنوان یک بندر یا دروازه ورودی استفاده کنند.
او تاکید کرد: درواقع شهر فرودگاهی امکانی ایجاد می‌کند تا انواع تجارت‌هایی که نیاز به فرودگاه دارند بتوانند در کمترین زمان و راحت‌ترین روش از آن استفاده کنند؛ مانند تجارت‌هایی که زمان برای آنها مهم است یا کسب‌وکارهایی که تامین‌کنندگان آنها یا مشتریان‌شان در فاصله دوری از آنها قرار دارند.
آنطور که این تحلیلگر می‌گوید، با افزایش فعالیت‌ها طبیعی است نیاز به امکانات نیز افزایش می‌یابد و بعد هتل‌ها، بیمارستان‌ها و انواع فعالیت‌های تجاری که به شهرک اطراف فرودگاه خدمات می‌دهند، اضافه می‌شوند و در مجموع یک شهر فرودگاهی (Aerotropolis) ایجاد می‌شود.
شرط تعدد شهرهای فرودگاهی
اگرچه با تجربه ناموفق فرودگاه امام خمینی(ره)، به نظر می‌رسد تمایل دیگر شهرها و استان‌ها به داشتن یک شهر فرودگاهی، عجیب و غیرقابل تحقق به نظر می‌رسد، اما حیدریان معتقد است این مسئله می‌تواند محقق شود؛ البته با شرایطی خاص.این کارشناس هوانوردی گفت: هر نقطه با توجه به شرایط و نیازهای خود می‌تواند یک بندر فرودگاهی (شهر فرودگاهی) با مقیاسی متفاوت داشته باشد. به‌عنوان نمونه در فرودگاه امام خمینی(ره) دسترسی به بندر به‌طور مستقیم وجود ندارد. همچنین از این فرودگاه به شکل سازمان‌یافته به هاب لجستیک ریلی و جاده‌ای دسترسی نداریم، به همین دلیل شاید به‌عنوان نمونه شهر بندرعباس شانس بیشتری در موفقیت و جذب کسب‌وکارها داشته باشد، زیرا به مهم‌ترین بندر کشور متصل است.حیدریان توضیح داد: درواقع موفقیت شهر فرودگاهی را باید با میزان استقبال شرکت‌ها و سازمان‌ها از آن در نظر گرفت، نه میزان سرمایه‌گذاری یا طرح‌های توسعه در آینده؛ بنابراین می‌توان حدس زد در سایر نقاط کشور نیز برای بسترسازی در زمینه ایجاد شهر فرودگاهی با مقیاس‌های مختلف، علاقه‌مندی وجود داشته باشد. البته در این زمینه یک رکن بسیار مهم این است که زنجیره زیرساخت‌ها و خدمات کامل باشد، یعنی به همان اندازه که فرودگاه امکانات دارد، شرکت‌های هواپیمایی نیز قدرتمند بوده و شبکه پرواز متنوعی داشته باشند تا بتوانند برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران جذابیت ایجاد کنند. او یادآوری کرد: شاید حلقه گمشده شهر فرودگاهی در فرودگاه امام خمینی(ره)، نبود یک شرکت هواپیمایی باری یا نبود هاب باری موفق و امکانات باری پیشرفته و پرظرفیت باشد.
فراز و نشیب‌های شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) در گذر تاریخ
برای شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) زمینی به مساحت حدود ۱۴ هزار هکتار در نظر گرفته شده که درحال‌حاضر فقط بخشی از این زمین‌ها با کاربری فرودگاه در حال خدمات‌رسانی است، اما همواره مدنظر مسئولان بوده است که این فرودگاه تکمیل شده و امکانات و خدماتی جامع در حد و اندازه یک شهر به مسافران ارائه کند.
اگرچه راه‌اندازی این شهر تکلیف برنامه پنجم توسعه بوده و بر اساس ماده ۱۶۶ این برنامه، هرچه زودتر باید شرکت شهر فرودگاهی راه‌اندازی می‌شد تا مقدمه ایجاد شهر فرودگاهی فراهم شده و کارها روی روال بیفتد، اما این شرکت با روی کار آمدن دولت یازدهم در سال ۹۲ راه‌اندازی و اساسنامه آن در سال ۹۳ تصویب شد تا نخستین گام‌ها در زمینه توسعه فرودگاه امام خمینی(ره) و حرکت به سوی شهر فرودگاهی، در سال‌های پایانی اجرای برنامه پنجم توسعه و با حرکت لاک‌پشتی برداشته شود. مجریان طرح شهر فرودگاهی در سال ۸۸ و زمانی که برای نخستین بار جزییاتی درباره این شهر اعلام شد، برنامه‌های بلندبالایی به‌عنوان دورنمای این طرح ارائه کردند. به‌عنوان نمونه در آن زمان اعلام شد برای افزایش جاذبه‌های گردشگری این شهر، روی منطقه‌ای باستانی در محدوده فرودگاه امام سرمایه‌گذاری خواهد شد. به گفته مسئولان وقت، شهر باستانی «تپه‌معمورین» با قدمتی ۳۲۰۰ سال در اطراف فرودگاه امام قرار دارد و قرار است جزئی از منطقه نمونه گردشگری شهر فرودگاهی امام باشد.
توسعه خدمات هوانوردی فرودگاه امام نکته دیگری بود که در سال ۸۸ از سوی مسئولان وقت شهر فرودگاهی بسیار مورد تاکید قرار گرفته بود و براساس برنامه‌ریزی، قرار بود با بهره‌برداری از پایانه‌های مسافری داخلی و خارجی جدید، تا سال ۹۲ ظرفیت ۵/۶ میلیون مسافری این فرودگاه به ۲۰ میلیون مسافر برسد و بلافاصله پس از آن، طراحی مرحله ۳ فرودگاه با هدف رسیدن به ظرفیت ۵۰ میلیون مسافر در سال انجام شود. این در حالی است که درحال‌حاضر و با گذشت ۴ سال از افق این برنامه، حداکثر ظرفیت مسافری این فرودگاه ۸ میلیون مسافر در سال است. براساس برنامه اعلام شده در آن زمان- که البته اکنون نیز در دستور کار است- قرار است در مرحله چهارم توسعه، ظرفیت این فرودگاه به ۹۰ میلیون مسافر رسیده و تبدیل به هاب نخست باری و هاب دوم مسافری منطقه شود.
ایجاد منطقه آزاد اقتصادی، بندر خشک، منطقه اقتصادی و فرهنگی و مناطق پزشکی و رفاهی، از دیگر برنامه‌های مسئولان برای راه‌اندازی شهر فرودگاه امام خمینی(ره) بوده است؛ اهدافی که شاید بخش ناچیزی از آنها در سال‌های گذشته محقق شده باشد. علاوه بر مشکلات مالی، به نظر می‌رسد ناهماهنگی‌های مدیریتی و ساختاری نیز در تحقق نیافتن این اهداف در سال‌های گذشته بی‌تاثیر نبوده است. این در حالی است که فرودگاه امام همواره به‌عنوان مهم‌ترین فرودگاه بین‌المللی کشور در اولویت برنامه‌ریزی و اختصاص بودجه قرار داشته است.به نظر می‌رسد نگاهی به همین مسئله کافی است تا در امکان‌پذیر بودن راه‌اندازی شهر فرودگاهی در دیگر استان‌های کشور تردید کرده و این هدف را «سنگ بزرگی» ببینیم که می‌تواند نشانه «نزدن» یعنی انجام نشدن کار باشد.
