طلسم جعبه‌سیاه شکست

ماجرای بررسی جعبه سیاه هواپیمای  ۸۰۰-۷۳۷ اوکراینی پس از سانحه تلخ برخورد دو موشک مجاورتی سپاه پاسداران و سقوط و کشته شدن 176 سرنشین آن، دوباره بر سر زبان ها افتاده و وارد فاز جدیدی شده است. اما این بار ایران پذیرفته به واسطه عدم توانایی خوانش جعبه سیاه، آن را در اوکراین بازخوانی کرده و به بررسی داده ها بپردازد.

به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه شرق، اولین بار این موضوع از زبان فرهاد پرورش، نماینده ایران در سازمان جهانی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو) وابسته به سازمان ملل مستقر در مونترال کانادا به شیوه دیگری منتشر شد. رویترز به نقل از پرورش نوشته بود: «سازمان هواپیمایی کشوری ایران با تحویل دادن جعبه سیاه هواپیمای مسافربری اوکراینی سرنگون شده در نزدیکی تهران به دولت اوکراین برای آنالیز اطلاعات موافقت کرده است». فرهاد پرورش همچنین گفته بود: «سازمان هواپیمایی کشوری ایران از سایر کشورهای ذی نفع هم خواسته است در خواندن داده های جعبه سیاه مشارکت کنند. موضوعی که به صورت شفاف تر از سوی مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری مطرح می شود. 

بازخوانی جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی در اوکراین

حسن رضایی فر، مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری از بازخوانی جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی توسط نهاد بررسی سوانح هوایی ایران در اوکراین خبر داد و به ایسنا درخصوص جعبه های سیاه هواپیمای اوکراینی گفت: «اولویت با بازخوانی آن در کشور بود که براساس مقررات تعریف شده است که ایران تلاش خود را انجام داد، اما متأسفانه با مسئله تحریم کارخانه سازنده مواجه شد و امکان آن وجود نداشت».

رضایی فر اما ادعای تحویل جعبه سیاه را رد کرده و گفته: «بحث تحویل جعبه سیاه به اوکراین مطرح نیست و بلکه موضوع بازخوانی جعبه سیاه توسط نهاد بررسی سوانح هوایی ایران در لابراتوارهایی است که دارای شرایط فنی و همکاری مناسبی هستند».

او افزود: «اوکراین و فرانسه پیشنهاد داده اند که متخصصان ایرانی با مشاهده نمایندگان سایر کشورهای درگیر از لابراتوارهای آنها برای بازخوانی استفاده کنند و سپس اطلاعات در کشور مورد تحلیل قرار می گیرد. شرایط همکاری هر دو لابراتوار دریافت شده و با رسیدن به تفاهم نهایی درخصوص جزئیات همکاری، جعبه های سیاه در ابتدا در کشور اوکراین  بازخوانی خواهند شد».

تحلیل داده ها در ایران

مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری افزود: «در این مدت، از طریق بررسی های وسیعی که در جریان بود، جزئیات بسیاری از این سانحه مشخص شده است که با بازخوانی جعبه سیاه با هدف پیشگیری از رخداد مشابه گزارش مربوطه تکمیل و منتشر خواهد شد». رضایی فر گفت پس از بازخوانی، اطلاعات در ایران تحلیل خواهد شد. 

پیش تر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ضمن اشاره به ناتوانی در بازخوانی اطلاعات جعبه سیاه اعلام کرده بود که ایران حاضر به تحویل آن به اوکراین یا کشور دیگری نیست. 

ایران توانایی دانلود اطلاعات را ندارد، اما توان تحلیل دارد

علیرضا منظری، معاون سابق سازمان هواپیمایی در گفت وگو با «شرق» می گوید: ایران توان خواندن اطلاعات همه نوع جعبه سیاه را ندارد، به ویژه جعبه سیاه های هواپیمای ۸۰۰-۷۳۷ اوکراین که در ایران نرم افزار و امکانات خوانش آن وجود ندارد، اما پس از دانلود اطلاعات، امکان تحلیل داده ها در ایران وجود دارد. 

منظری می افزاید: وقتی اطلاعات دانلود شد، تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات از سوی کارشناسان صنعت هوایی ایران هم ممکن است. کارشناسان سوانح هوایی چنین تخصصی دارند که در ایران هم حضور دارند. در واقع وقتی اطلاعات دانلود می شود، داده ها برای هر نوع هواپیما باشد، اطلاعات مشخصی است که امکان بررسی آن وجود دارد. 

معاون سابق سازمان هواپیمایی با اشاره به مقررات بررسی جعبه سیاه هواپیما منطبق بر قوانین ایکائو می گوید: اگر هواپیما متعلق به شرکت های ایرانی و سانحه مرتبط با شرکت هایی با تابعیت ایرانی بود، کمیته بررسی سوانح سازمان هواپیمایی صلاحیت بررسی آن را داشت، اما در مورد این سانحه، هواپیما با تابعیت اوکراینی است و متعلق به یک شرکت هواپیمایی اوکراینی است. علاوه بر آنکه سرنشینان آن با تابعیت های مختلف بودند.

بنابراین براساس کنوانسیون شیکاگو، در بررسی چنین سانحه ای، صلاحیت اصلی بررسی برعهده کمیته بررسی سوانح کشوری است که سانحه در آن رخ داده است (ایران)، اما باید نمایندگان کشورهای دیگری که در تابعیت و مالکیت هواپیما، سازنده هواپیما و تابعیت مسافران، دخیل هستند، در روند بررسی سانحه به عنوان ناظر حضور داشته باشند و اظهارنظر کنند اما نتیجه کمیته بررسی سانحه، منتشر می شود.  او در ادامه با اشاره به اقدام ایران در روند بررسی سانحه سقوط هواپیمای ۸۰۰-۷۳۷ اوکراینی، تصریح می کند: جعبه سیاه به همراه نمایندگانی از ایران به اوکراین رفته و دانلود می شود و اطلاعات را به ایران بازمی گردانند. مهم نیست که اطلاعات به ایران بازگردانده شود یا در همان اوکراین مورد بررسی قرار گیرد، مهم آن است که این اطلاعات در کمیته بررسی سوانح که ایران برگزارکننده آن است، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. 

منظری تأکید می کند در انتهای بررسی سانحه، جعبه سیاه به شرکت هواپیمایی که مالک اصلی هواپیماست، تحویل داده خواهد شد؛ زیرا جزئی از قطعات هواپیماست و مالک آن محسوب می شود. تاکنون نیز باقی قطعاتی که در محل سانحه مورد نیاز در بررسی سانحه نبود، تحویل شرکت هواپیمایی شده است. 

به گزارش «شرق»، پیش تر ماجرای خوانش جعبه های سیاه هواپیمای اوکراینی تا حدودی به تنش بین ایران و کشورهای درگیر بدل شده بود. وزیران خارجه کانادا و اوکراین بارها از ایران خواسته بودند جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی ساقط شده به وسیله پدافند سپاه را برای بررسی تحویل دهد. این موضع گیری ها در حالی انجام می شد که مدیرکل بررسی سازمان هواپیمایی کشوری وجود برنامه ای برای ارسال جعبه سیاه به کشور دیگر را رد کرده بود.  وزیر امور خارجه اوکراین اوایل بهمن ماه گفته بود: «ما به ایران فشار می آوریم تا جعبه سیاه را تحویل اوکراین دهد. تحویل جعبه سیاه نشان می دهد ایران خواستار بررسی بی طرفانه این سقوط است». وادیم پریستایکو گفت: «ما باید فراتر از بحث های سیاسی حرکت کنیم اما قبل از هر چیز باید جعبه سیاه تحویل داده شود. آنها در ابتدا گفتند جعبه سیاه را تحویل می دهند، بعد اعلام کردند تحویل نمی دهند؛ باید ببینیم آیا جعبه سیاه تحویل ما داده می شود یا خیر؟».

وزیر خارجه کانادا نیز خواستار ارسال جعبه سیاه به اوکراین یا فرانسه شد. فرانسوا فیلیپ شمپین، وزیر امور خارجه کانادا، گفت درباره موضوع فرستادن جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی با محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، رایزنی کرده است. به گزارش آرتی ال تودی، او در حاشیه یک سمینار دولتی درباره این رایزنی توضیح داد: «من بر موضع کانادا تأکید کردم که جعبه های سیاه باید در اسرع وقت یا به اوکراین یا به فرانسه، جایی فرستاده شود که تخصص [آشکارسازی] آن وجود داشته و به طریقی شفاف انجام شود». وزیر خارجه کانادا اظهار کرد این کشور، ایران را با عملکردش قضاوت می کند نه با حرف هایش. 

اهمیت جعبه سیاه در چیست؟ 

اما چرا جعبه های سیاه هواپیمای اوکراینی اهمیت دارد؟ پیش تر «شرق» در گفت وگو با یکی از کارشناسان صنعت هوایی علت این موضوع را جویا شده بود. بابک بنان در این زمینه به «شرق» گفته بود: «جعبه سیاه دو قسمت است. اطلاعات و پارامترهای پروازی (FDR) و صوت داخل کابین خلبان (CVR) که اکنون این قسمت مهم است، چون زمانی که موشک با هواپیما برخورد کرده، باید مشخص شود که دو خلبان در کابین چه گفته اند. همه دنبال این هستند.

من خودم دنبال این هستم که از لحظه اصابت موشک تا لحظه برخورد با زمین که چهار دقیقه طول کشیده، این دو با هم چه گفته اند. قصه این است که چرا موشک دوم شلیک شده؟ اگر حد فاصل موشک اول تا دوم خلبان تلاش کرده باشد، روی فرکانس بگوید ما موشک خورده ایم و ما چیزی نشنیده ایم، نشان می دهد تجهیزات بی سیم (VHF) توسط موشک مختل شده است و اگر توانسته بود بگوید، نباید موشک دوم اصابت می کرد. دو دستگاه VHF داریم؛ یکی از آنها اصلی است که همیشه برای تماس با برج مراقبت و واحدهای ترافیک هوایی استفاده می شود. در دومی فرکانس گارد را به گوش هستیم، در فرکانس گارد همه پروازها به گوش هستند. پدافند، کنترلرها یا واحدهای دیگر اگر بخواهند به هواپیما توصیه ای بدهند، روی این فرکانس می دهند. آیا روی فرکانس گارد توصیه ای شده است یا نه؟ آیا خلبان تلاش کرده اطلاعات را به پایین برساند یا نه؟

آیا خلبان به مسافر گفته چه اتفاقی افتاده است یا نه؟ در کابین خلبان، چه حرفی ردوبدل کرده اند؟ اینها سؤالات اصلی است که باید پاسخ داده شود. درباره FDR و اهمیت اطلاعاتی که در آن است، باید بگویم این دستگاه تمام پارامترهای هواپیما اعم از  پارامترهای موتور، دستگاه ها و نشان دهنده هایی را که در مقابل خلبان وجود دارد، مثل ارتفاع، سرعت و وضعیت هواپیما نسبت به افق و بسیاری از پارامترهای دیگر ضبط می کند.

اهمیت پارامترهای FDR این هواپیمای اوکراینی در آن است که ما می توانیم متوجه شویم پس از شلیک موشک اول تا حد فاصل شلیک موشک دوم، آیا هواپیما قابل کنترل بوده است یا خیر. به عبارتی اگر فقط یک موشک شلیک شده و موشک دوم شلیک نمی شد و با توجه به آنکه موشک مجاورتی بوده، آیا خلبان قابلیت آن را داشت که هواپیما را کنترل کند و به فرودگاه بازگرداند یا خیر.