قدیمی‌ترین فرودگاه ایران چگونه جان داد؟
تین نیوز | فرودگاه قلعه مرغی جان داد مثل همه اولین‌هایی که روزی اول بودند و امروز حتی از آخرهم اول نیستند. فرودگاه قلعه مرغی که پیش از این تمامی اراضی آن برای ارتش بود امروز چندسالی است که به شهرداری فروخته شده، دریغ از این‌که حتی اعتراضی برای فروش این میراث ملی به گوش برسد. فرودگاه قلعه مرغی که نشانه فرهنگ هوانوردی نیز است سالهاست که دیگر هواپیمایی را در خود راه نداده و حتی گویا ارزش تبدیل به موزه هوانوردی را هم نداشت.
وقتی اولین فرودگاه ایران جان داد هیچ کس نگفت چرا؟ چرا باید این مجموعه تاریخی مورد تعرض قرار بگیرد و حتی برای آیندگان دیگر نشانی از اولین‌ها نباشد. موافقان تخریب این فرودگاه گفتند آن در اراضی شهری واقع شده مخالفانش فرودگاه مهرآباد را به استناد گرفتند و گفتند مهرآباد هم چنین سرنوشتی داشته پس چرا خرابش نکردند؟
وقتی به اولین‌ها نگاه می‌کنیم کمتر نشانی از فرودگاه‌هی چون قلعه مرغی که تبدیل به میراث فرهنگی شده و جا داشت موزه هوانوردی شود، می‌بینیم. شاید به این خاطر که متولیان امر برای نگهداری میراث هوانوردی ایران تلاشی نکردند.
بیش از هفت دهه است از ساخت فرودگاه قلعه مرغی می گذرد و حتی توسط سازمان میراث فرهنگی نیز ثبت ملی شده اما چه فایده که همه نقشه‌های دولت برای نگهداری این میراث هوانوردی و تبدیل آن به موزه صنعت حمل و نقل هوایی ایران ناکام ماند.
«علیرضا منظری»، کارشناس ارشد صنعت حمل و نقل هوایی ایران در خصوص بی‌اهمیت شمردن این آثار تاریخی توسط متولیان به CHN، گفت: «مکانی که در سال‌های نه چندان دور محل نشست و برخاست بسیاری از هواپیماهای داخلی و خارجی نظامی و غیر نظامی بود درحال حاضر به فضای سبزتبدیل شده و آشیانه قدیمی فرودگاه قلعه مرغی با کاربری نظامی که به عنوان یک بنای تاریخی شناخته می شود و مالک قبلی آن نیروی هوایی ارتش بود در مالکیت شهرداری تهران درآمده است.»
او در پاسخ به این سوال که چگونه می‌شود این میراث را پس از سال‌ها بی‌مهری، که متولیان این صنعت بر این فرودگاه داشته‌اند حفظ کرد گفت: «هرچند این فرودگاه بیشتر پیشینه نظامی داشته ولی آثار تاریخی آن به عنوان یک اثر ملی قابل نگهداری است و شاید بهتر بود مناطق تاریخی آن در اختیار نهادهای هوانوردی قرار می گرفت تا به صورت موزه هوانوردی کشور مورد بهره برداری قرار می گرفت. به هر صورت اکنون متولی آن شهرداری تهران است که باید با همکاری سازمان میراث فرهنگی و با برنامه ریزی لازم زمینه های برای بهره‌برداری بهتر از آن فراهم آورد.»
به گفته او، نبود اقدام جدی دراین مورد را می توان ناشی از آن دانست که موضوع در اولویت فعالیت آن نهادها قرار نداشته است. به نظر می‌آید ضرورت دارد کمیته‌ای متشکل از سازمان هواپیمایی کشوری و سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران تشکیل و اقدامات جدی برای اجرایی کردن موزه هوانوردی بعمل آورند.
منظری در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به این‌که بهتر است برای وضعیت این فرودگاه فکری بکنند افزود: «شاید ضرورت دارد با توجه به این که امکان انتقال اکثریتی از پروازهای تهران از فرودگاه مهرآباد وجود داشته باشد از هم اکنون بخش‌های قدیمی این فرودگاه را نیز به عنوان یک فرودگاه غیر نظامی بویژه ترمینال یک آن را محافظت کنند تا بتوان از آن نیز به عنوان اثر تاریخی و موزه هوانوردی در آینده استفاده کرد.»
نگاهی به تاریخچه فرودگاه قلعه مرغی
تا نیمه سال 1301 هجری شمسی در شهر تهران محلی رسمی برای نشست و برخاست هواپیما وجود نداشت. البته قبل از آن بطور موقت هواپیماهایی در محل شمالی اماکن وزارت امورخارجه فعلی به زمین نشسته بودند. در این سال انگلیسی‌ها تقاضای اعزام دو فروند هواپیما به ایران را داشتند که موجب گردید تا دولت تصمیم به اختصاص زمینی مناسب و مسطح برای فرود هواپیما بگیرد.
با بررسی‌های لازم زمین فعلی قلعه مرغی در جنوب غربی شهر تهران برای این منظور مناسب تشخیص داده شد که با نظارت افراد نظمیه و همچنین بکارگیری زندانیان آن زمین را تسطیح کردند. زمین های منطقه قلعه مرغی حدود 300 هکتار بود که حدود 17 هکتار آن را در اختیار فرودگاه قرار دادند و بخشی از آن نیز به مجموعه نظامی و پادگان اختصاص یافت. بدین ترتیب در مرداد ماه 1301 هجری شمسی دو فروند هواپیمای انگلیسی از طریق بغداد وارد تهران شدند و در این فرودگاه فرود آمدند.
به تدریج تاسیسات و برج مراقبت و آشیانه‌های متعددی در آن مکان احداث شد و قلعه مرغی به اولین فرودگاه تهران تبدیل گردید.هرچند طول باند این فرودگاه در ابتدا کوتاه بود ولی به مرور زمان طول باند افزایش داده شد. با ورود هواپیماهای جدید تعدادی تاکسی وی و باند متقاطع این فرودگاه نیز احداث شد.
ساختمان اولین آشیانه هواپیما و اولین برج مراقبت کشور که در دو طبقه طراحی شده با ارزش ترین مکان تاریخی این فرودگاه است. این ساختمان ها با اسکلت چوبی و با معماری کاملا سنتی و سقف ها و رواق های آشیانه تماما با چوب ساخته شده و بعدها در کنار این آشیانه ارزشمند آشیانه های دیگری هم احداث شد.
با گسترش فعالیت‌ها در این فرودگاه در آذر ماه 1309 برای اولین بار در تاریخ هواپیمایی ایران، یک نفر از افسران، به عنوان «صاحب منصب مسئول فرودگاه» با وظایف مشخص و مدون تعیین شد.
«بر مبنای حکم صادره کنترل کلیه امور فرودگاه قلعه مرغی، از لحاظ اجرای مقررات ایمنی پرواز تعیین خط حرکت، خط نشستن طیارات، تعیین سمت گردش پس از برخاستن و هنگام نشستن وگزارش تخلفات پروازی، به عهده صاحب منصب گذاشته شده بود این صاحب منصب مانند نگهبان به صورت هفتگی تعیین و ابلاغ می شد. بر مبنای شرح وظایف تعیین شده، اداره کلیه امور فرودگاه و برج مراقبت عملاً به عهده این صاحب منصب گذاشته شده بود.»
این فرودگاه به صورت یک فرودگاه نظامی مورد بهره برداری قرار داشت و قدمت آن کمی بیشتر از تاریخ شکل گیری نیروی هوایی ارتش می باشد و در هر گوشه و کنار آن می توان نشانه هایی از روند تکامل تاریخی یک فرودگاه نظامی را یافت. علاوه بر آن که فعالیت های پروازی نظامی در این فرودگاه شکل گرفت راه اندازی پروازهای غیر نظامی و همچنین نشست و برخاست هواپیماهای غیر نظامی خارجی از این فرودگاه آغازگردید تا این که فرودگاه مهرآباد در محل فعلی آن ایجاد و برای پروازهای غیر نظامی اختصاص یافت. البته با احداث تاسیسات و امکانات و تجهیزات مدرن در فرودگاه جدید به تدریج هواپیماهای مدرن نظامی نیز
به این فرودگاه جدید نقل مکان کردند.
با گسترش پایگاه ها و سایر فرودگاههای نظامی و کاسته شدن فعالیت های نیروی هوایی در این فرودگاه آهسته آهسته کاربران دیگری از جمله هوانیروز و هواناجا و مرکز آموزش و فنون برای انجام فعالیت به آن مکان آمدند و در واقع اگر چه در اواخر حیات فرودگاه قلعه مرغی فعالیت های اساسی پرواز هواپیماهای تجاری (مسافری و باری) در آنجا انجام نمی گرفت ولی پروازهای هلیکوپتری و همچنین پروازهای آموزشی نظامی و غیر نظامی در آنجا ادامه داشت.
با توجه به این که فرودگاه در منطقه شهری قرار گرفت و مشکلاتی را نیز برای مردم منطقه ایجاد کرده بود زمزمه تعطیلی و تغییر کاربری آن مطرح شد. پس از مدتی مباحثه و مذاکره سرانجام شایعه تحویل فرودگاه قلعه مرغی به شهرداری تهران رنگ و بوی واقعیت به خود گرفت و با تخلیه تدریجی وسایل و تجهیزات هوایی شهرداری تهران تخریب قدیمی ترین فرودگاه کشور را به صورت مرحله ای آغاز کرد.
البته تمامی پرنده های نظامی مستقر در آن پس از جداسازی به رمپ فرودگاه نظامی دوشان تپه انتقال یافت و در نظر بود تا پس از مونتاژ مجدد آن محل به صورت نمایشگاه هوایی نیروی هوایی درآید.
بر اساس توافق نیروی هوایی و شهرداری تهران در اواخر سال 1389 عملیات احداث بوستان بزرگ ولایت در محل کنونی فرودگاه اجرایی شد و در اردیبهشت 1390 فاز اول این بوستان به بهره برداری رسمی رسید.
برخی کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که نمی توان از بین رفتن اولین ها را کوتاهی سازمان میراث فرهنگی دانست بلکه طبق برنامه سوم تا پنجم توسعه بهتر است که خود متولیان صنعت اقدام به حفظ میراث صنعت هوانوردی یا ساخت موزه بکنند.
جناب منظری تا جائی که من مطلع هستم شرکت فرودگاه ها که متصرف ۱۷ هکتار فرودگاه بود چند فقره شکایت نمود و حتی برای فردی در شهرداری به نام() حکم جلب صادر گردید پرونده هم در داسرای فرودگاه است. اما مدیر عامل وقت شرکت فرودگاه ها توافق ضمنی با شهرداری کردند و کار شد کشک البته موضوع مسبوق به سابقه است چون برای تصرف اراضی تهرانسر و ساخت مسکن مهر همین همین مدیر!!!!!!! عنایت نمودند و الان هم مسکن ساخته شده و هم زمین تصرف شده پس از این قاعده ها زیاد داریم ولی الان دو تا سوله در قلعه مرغی است که امکانات مرکز فنون آنجا است لذا چقدر خوب است نمایشگاه هوائی را از اتوبان کرج به آنجا منتقل و آن زمین ها هم آزاد گردد و با الحاق آن به پارکینگ صها امکان پارک هواپیما گسترش یابد. اما اشکال این است که نه عزمی در شرکت فرودگاه ها است و نه سازمان هواپیمائی کشور. راستی قلعه مرغی دارای پلاک میراثفرهنگی هم است و الان بجای نمایشگاه هوائی سیرک خلیل عقاب در آن در حال اجرا است بیچاره کاپیتان نخجوان که اولین خلبان ایرانی بود و به قلعه مرغی پرواز نمود