◄ ضرورت تشکیل وزارت حمل و نقل و لجستیک

خسرو سرایی: حال که عزم مجلس شورای اسلامی بر آن قرار گرفته است تا وزارت حمل و نقل و لجستیک بر روی ریل صحیح خود قرار گیرد لازم می دانم برای پیش برد دقیق مراحل استصوابی این موضوع نکاتی را یادآور شوم، لذا از آنجایی که همگان بر پیشینه موضوع آگاهی کامل داشته و بر چگونگی تجمیع وزارت راه و ترابری با وزارت مسکن و شهرسازی واقف هستند فقط بر مسیر پیش رو متمرکز خواهیم شد.

مسئله تفکیک وزارت راه و شهرسازی یکی از موضوعات پیچیده و بحث برانگیز است که در فضای مجازی و بین کارشناسان، مخالفان و البته موافقان بسیار بیشتری دارد. مخالفان تفکیک عمدتاً به مسائلی مانند هزینه های اضافی تفکیک و بلاتکلیفی وزارتخانه جدید تا قرار گرفتن اشخاص در پست های مدیریتی مربوطه اشاره می کنند. اما برای درک بهتر، می بایست به ابعاد مختلف این بحث از منظر تخصصی، اقتصادی و مدیریتی توجه کرد.

تفکیک وزارتخانه بدون ایجاد ساختار وزارت حمل و نقل و لجستیک، اهداف را محقق نمی سازد

در هر یک از این دو حوزه (حمل و نقل  و مسکن)، حجم کار و تخصص های مختلف آن ها به حدی است که نمی توان آن ها را در یک وزارتخانه با هم ادغام کرد با علم به  اینکه آنچه تاکنون انجام شده است نیز از جنس ادغام نبوده لذا نمی توان انتظار داشت ماموریت های وزارت راه و شهرسازی به شکل مؤثری به پیش بروند. بخش حمل و نقل ، به ویژه لجستیک، امروز به یکی از بخش های کلیدی اقتصاد تبدیل شده است و نیازمند مدیریتی تخصصی و دقیق است. در واقع، حمل و نقل  می تواند به عنوان یکی از مهم ترین موتورهای رشد تجارت و اقتصاد کلان کشور عمل کند، به ویژه با توجه به اهمیت آن در بهبود زیرساخت ها، کاهش هزینه های اقتصادی و افزایش کارایی در بخش های مختلف. در حال حاضر، ترکیب وزارت حمل و نقل  و مسکن باعث می شود که هیچ یک از این دو حوزه نتواند تمرکز کافی برای تحول و توسعه پیدا کند.

در مورد ارزیابی عملکرد وزیر، واقعیت این است که اگر وزارتخانه ها تفکیک شوند، عملکرد هر وزیر در حوزه خود شفاف تر و دقیق تر قابل ارزیابی خواهد بود. این امر نه تنها به بهبود عملکرد و کارایی می انجامد، بلکه این امکان را فراهم می آورد که وزیر هر بخش به طور اختصاصی بر روی مسائل خاص آن حوزه متمرکز شود و منابع و اعتبار را در راستای اولویت های خود تخصیص دهد.

تفکیک وزارتخانه ها می تواند به عنوان فرصتی برای اصلاحات بیشتر در زیرساخت های حمل و نقل  و مسکن دیده شود. چنانچه مشهود بود این دو وزارتخانه هیچ گاه در هم ادغام نشدند بلکه فقط کارکنان ستاد وزارتی هر دو وزارتخانه در یک ساختمان تجمیع شدند و بقیه کارکنان هر دو وزارتخانه در ساختمان های خود در تهران و شهرستان ها به کار خود ادامه دادند. بنابراین عدم ادغام واقعی و تجمیع صرفاً این دو وزارتخانه تنها در سطح ستاد رخ داده و ساختار عملیاتی و اجرایی همچنان جدا بوده اس.  بدون شک این عدم هماهنگی باعث هدررفت منابع و ناکارآمدی در اجرای پروژه ها شده است. از سوی دیگر سنگینی وظایف و عدم تحقق پیشرفت  وظایف گسترده و سنگین هر یک از این دو حوزه، مانع از پیشرفت در زیرمجموعه های حیاتی می شود.  تفکیک وزارتخانه ها به تمرکز بر اولویت های هر حوزه کمک می کند، به ویژه در شرایطی که هر دو حوزه نیاز به اصلاحات جدی دارند.برای مثال، کشورهای اطراف ما، توجه بیشتری به لجستیک و حمل و نقل  هوشمند دارند. آن ها در این زمینه ها در حال تحول و پیشرفت هستند، در حالی که در ایران به دلیل تجمیع، وزارت راه و شهرسازی به عنوان یک مجموعه واحد، نتوانسته است به تغییرات اساسی در این دو حوزه دست یابد. پر واضح هست که حجم بالای مسئولیت ها و نظارت ها در وزارت راه و شهرسازی سبب خواهد شد که  وزیر راه و شهرسازی به دلیل گستردگی مسئولیت ها، نتواند نظارت کافی و تخصصی بر تمامی بخش ها داشته باشد، لذا تخصصی کردن وظایف و تفکیک دو حوزه ی کاملاً متفاوت (حمل و نقل  و مسکن) باعث افزایش کارآمدی و کاهش بروکراسی می شود. 

امروز در ایران ما نیاز به یکپارچه سازی حمل و نقل، شبکه سازی و دیجیتال سازی این بخش داریم. زیرساخت هایی همچون تک پنجره و سیستم های نرم افزاری و فیزیکی ریل، بندر و جاده باید به صورت یکپارچه و تخصصی طراحی و پیاده سازی شوند. این فرآیند تنها در صورتی موفق خواهد بود که هر یک از این حوزه ها تحت یک وزارتخانه متخصص و مستقل قرار بگیرند که بتواند توجه و منابع لازم را به طور کامل متمرکز کند.

در مورد مسکن، نباید فراموش کرد که این بخش نیز به تخصص ویژه خود نیاز دارد. مسکن به عنوان یک مقوله اجتماعی و اقتصادی نیازمند وزیر و مدیری است که بتواند به طور مستقل به این موضوع بپردازد و راه حل های عملی برای حل مشکلات آن بیابد. وزیر مسکن باید بر تأمین مالی، تامین منابع و برنامه ریزی های اجتماعی در این بخش تمرکز کند، که این امر در صورتی که همراه با وزارتخانه حمل و نقل  و لجستیک باشد، عملاً غیرممکن است.

در مقایسه با کشورهای پیشرفته ای مانند آلمان، هلند و بلژیک که حمل و نقل  و مسکن را تحت وزارتخانه های جداگانه اداره می کنند، ایران نیز باید از این تجربه ها درس بگیرد. این کشورها با تفکیک وزارتخانه های حمل و نقل  و مسکن توانسته اند مدیریت بهتری در حوزه زیرساخت ها، لجستیک و مسکن داشته باشند. در ایران، در صورتی که این دو حوزه از هم تفکیک شوند، می توان انتظار داشت که سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های دقیق تر و مؤثرتری صورت گیرد و در نتیجه به رشد اقتصادی و توسعه پایدار کمک بیشتری شود.

ره چنان رو که رهروان رفتند

بسیاری از کشورهای پیشرفته برای این دو بخش دو وزارتخانه مجزا دارند و ساختارهایی ایجاد کرده اند که بر لجستیک و حمل و نقل هوشمند متمرکز هستند. ایران نیز باید به این سمت حرکت کند. تمامی نگرانی ها معطوف به خروجی های بعد از تفکیک است، اگر قرار باشد بعد از تمامی این سال ها مجددا وزارت راه و ترابری متولد شود اطمینان داشته باشید ظهور چنین مخلوقی به رشد حمل و نقل و لجستیک در کشور کمکی نخواهد کرد.  در این مسیر با توجه به تفکیک دو رشته کاملا تخصصی نمی توان عدم تخصص وزیر مربوطه در هر یک از دو وزارتخانه ی جدید را از نظرها پنهان نمود اصولا این تفکیک با هدف مدیریت تخصصی حمل و نقل و لجستیک و همچنین مسکن و شهرسازی صورت می گیرد.  شخصی که در راس چنین وزارتخانه هایی قرار می گیرد باید تخصص کافی در زمینه های مربوطه داشته باشد. تجمیع این دو وزارتخانه تنها به دلایل سیاسی و بی اخلاقی هایی که موضوعات تخصصی را نیز تحت الشعاع قرار داده بود حادث شد، که متاسفانه آسیب های جدی به هر دو بخش وارد ساخت و سبب عقب افتادگی ها و فاصله بسیار حتی با کشورهای همسایه شد.

مناسب است در اینجا به تجربه برخی از کشورها نگاه کوتاهی بیاندازیم و برای ادامه مسیر تفکیک درس هایی را از آنها بیاموزیم برای مثال در ایالات متحده آمریکا، وزارت حمل و نقل (U.S. Department of Transportation) در سال 1967 تأسیس شد و مسئولیت هماهنگی کلیه مدهای حمل و نقل  (هوایی، ریلی، جاده ای، دریایی و شهری) را به عهده دارد. زیرساخت های حمل و نقل  آمریکا به صورت یکپارچه مدیریت می شوند و لجستیک نقش مهمی در زنجیره تأمین و اقتصاد دارد. در آلمان وزارت حمل و نقل و زیرساخت های دیجیتال (BMVI)فعالیت می کند،  آلمان با تأسیس این وزارتخانه با تمرکز بر حمل و نقل  هوشمند، لجستیک پایدار و دیجیتالی سازی ، تمام شیوه های حمل و نقل  را در کنار توسعه زیرساخت های لجستیکی و دیجیتالی مدیریت می کند. در ترکیه، وزارت حمل و نقل و زیرساخت ها با تمرکز بر لجستیک و حمل و نقل  یکپارچه تأسیس شده و در توسعه کریدورهای تجاری نقش فعالی ایفا می کند .ترکیه به لجستیک به عنوان عامل کلیدی رشد اقتصادی نگاه می کند و زیرساخت های مدرن حمل و نقل  را توسعه داده است.

چنانچه دیده می شود کشورهای دیگر لجستیک را به عنوان یک سیستم یکپارچه مدیریت می کنند، زیرا باعث کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری می شود. در ایران می توان مشابه آلمان با ایجاد یک وزارت تخصصی حمل و نقل  و لجستیک، ساختاری مشابه این مدل را پیاده کرد و حمل و نقل  هوشمند و چندوجهی را توسعه داد.  همچنین ایران، با موقعیت استراتژیک در کریدورهای شمال جنوب و شرق غرب، می تواند به عنوان رقیب لجستیکی ترکیه، با ایجاد یک وزارتخانه مشابه و تمرکز بر لجستیک و ترانزیت، جایگاه خود را تقویت کند. مزیت رقابتی ایران که تا کنون از آن به عنوان یک پتانسیل یاد شده است با توجه موقعیت استراتژیک ایران در کریدورهای جهانی ایجاب می کند که یک وزارتخانه مستقل حمل و نقل  و لجستیک تأسیس شود تا این پتانسیل به طور کامل به فعلیت برسد. ایجاد این وزارتخانه می تواند به توسعه مدهای ریلی، جاده ای، دریایی و هوایی به صورت همزمان کمک کند.

ما امروز در ایران نیازمند یکپارچه سازی حمل و نقل؛ شبکه سازی؛ دیجیتالی سازی حمل و نقل و ایجاد زیر ساخت های نرم افزاری مانند تک پنجره و زیرساخت های فیزیکی ریل بندر جاده هستیم. ایجاد وزارت حمل و نقل و لجستیک، اساس یک تحول اساسی در بخش حمل و نقل  و لجستیک ایران است یکپارچه سازی حمل و نقل ، شبکه سازی، دیجیتالی سازی حمل و نقل ، توسعه زیرساخت های فیزیکی (بندر - ریل، بندر - جاده)، ارتقای جایگاه لجستیک در اقتصاد ملی و ارتقای رتبه بندی عملکرد لجستیکی ایران در عرصه بین الملل حداقل کارهایی هستند که در این وزارت خانه جدید باید بطور جدی پی گیری و اقدام شود. 

در حال حاضر، در ایران، مدهای حمل و نقل  (ریلی، جاده ای، دریایی و هوایی) به صورت جداگانه و بدون هماهنگی کافی مدیریت می شوند، یکپارچه سازی باعث کاهش هزینه های لجستیکی و افزایش بهره وری می شود.شبکه سازی مدهای حمل و نقل ، زمان انتقال کالاها را کاهش و زنجیره تأمین را بهینه می کند، لذا  تأسیس وزارت حمل و نقل  و لجستیک می تواند تمامی مدها را تحت یک سیاست گذاری واحد قرار دهد و از جزیره ای عمل کردن جلوگیری کند.

هم اکنون در ایران  سیستم های حمل و نقل ، همچنان بر روش های سنتی متکی است و فاقد یکپارچگی دیجیتالی است.دیجیتالی سازی حمل و نقل، شفافیت و بهره وری را افزایش می دهد. زیرساخت های نرم افزاری، مانند سیستم های مدیریت حمل و نقل  (TMS) و تک پنجره لجستیکی، به مدیریت هوشمند کمک می کند.  وزارت تخصصی حمل و نقل  می تواند پروژه هایی مانند تک پنجره لجستیک ملی را راه اندازی کرده و از فناوری های نوین مانند اینترنت اشیا (IoT) و هوش مصنوعی برای بهینه سازی استفاده کند.

در زمینه حمل و نقل چند وجهی بدلیل عملکرد جزیره ای کشور دچار مشکلات عدیده است، اتصال ریل به بنادر به طور کامل انجام نشده و سهم حمل و نقل  ریلی در جابه جایی کالا در مجموع کمتر از 8 درصد  است. بسیاری از جاده ها و بنادر نیازمند ارتقاء و بهبود هستند. اتصال ریل – بندر یک اولویت کلیدی برای کاهش هزینه های حمل و نقل  و افزایش رقابت پذیری است. زیرساخت های مدرن جاده ای و بندری، جایگاه ایران را در ترانزیت منطقه ای تقویت می کند.  با ایجاد وزارت حمل و نقل  و لجستیک، سیاست گذاری یکپارچه در توسعه زیرساخت ها امکان پذیر می شود و پروژه های کلان، مانند اتصال ریلی به بنادر استراتژیک، تسریع خواهند شد. ایران در کریدورهای مهم بین المللی، از جمله کریدور شمال-جنوب و شرق-غرب قرار دارد. بکارگیری اصول لجستیک در حمل و نقل می تواند سبب افزایش سهم ایران از بازار ترانزیت کالا شده و همچنین سهم حمل و نقل در تولید ناخالص داخلی (GDP) افزایش دهد نبود سیاست گذاری منسجم در لجستیک و حمل و نقل  باعث شده ایران از ظرفیت های خود به طور کامل استفاده نکند.  وزارت حمل و نقل  و لجستیک می تواند لجستیک را به عنوان یک صنعت مستقل توسعه دهد و با الگوگیری از کشورهای موفق، زیرساخت ها و خدمات موردنیاز را فراهم کند.

اقتصاد حمل و نقل  یکی از کلیدی ترین محرک های تجارت و اقتصاد کلان در هر کشوری است. این بخش نه تنها نقشی مستقیم در جابه جایی کالاها و افراد دارد، بلکه اثرات گسترده ای بر اشتغال، رشد اقتصادی، توسعه زیرساخت ها و رقابت پذیری بین المللی داشته و بطور مستقیم به تولید ناخالص داخلی کشورها کمک می کند. بهبود حمل و نقل  باعث کاهش هزینه های زنجیره تأمین و افزایش بهره وری سایر بخش های اقتصادی می شود حمل و نقل  به عنوان موتور تجارت بین المللی از طریق هزینه های حمل و نقل  پایین تر سبب آن می شود که کالاهای صادراتی یک کشور و ترانزیتی کشورهای دیگر رقابت پذیر تر باشند. امروزه ایران نه تنها می بایست به تقاضاهای ملی توجه کند بلکه می بایست به تقاضای بین امللی نیز توجه ویژه داشته باشد، در این راستا تسهیل زنجیره تأمین و تجارت الکترونیک و رشد تجارت نیازمند سیستم حمل و نقل  سریع و کارآمد است. کشورهایی که سیستم لجستیکی پیشرفته تری دارند، سهم بیشتری از این بازار را به دست می آورند.

وزارت راه و ترابری برای اولین بار در سال 1353 تاسیس شد، تفکیک وزارت راه و شهرسازی نباید کشور را به دهه پنجاه بازگرداند، بلکه باید به آن به عنوان فرصتی برای بازطراحی و بهینه سازی ساختارها نگریست.  ضرورت هماهنگی با استانداردهای جهانی و استفاده از مدل های موفق در کشورهای دیگر، تخصص محوری و تمرکز بر اولویت های هر حوزه ، مطمئنا می تواند به رشد اقتصادی و توسعه زیرساخت های کشور کمک می کند. تشکیل وزارت حمل و نقل  و لجستیک، یک ضرورت استراتژیک برای توسعه اقتصادی ایران است. وزارتخانه جدید حمل و نقل و لجستیک می تواند مدیریت جامع و هماهنگ مدهای حمل و نقل را به همراه داشته باشد و ایران را به یک هاب لجستیکی منطقه ای تبدیل کند، البته همه اینها در گرو آن است که سکاندار وزارتخانه جدید تا چه میزان از تخصص و علوم روز حمل و نقل و لجستیک بهره مند باشند.

* خسرو سرایی کارشناس ارشد اقتصاد حمل و نقل و لجستیک