◄ انتقال پایتخت به مکران؟/ تغییر پایتخت کدامیک از مشکلات تهران را حل و یا تعدیل می کند؟

محمد اسمعیل علیخانی: اخیرا معاون اول رئیس جمهور مطالبی در مورد توسعه سواحل جنوبی ایران خصوصا منطقه مکران و علاوه بر آن مطالبی در مورد پایتخت سیاسی کشور بیان فرمودند که موجد افکار عمومی بوده و بازتاب های مختلف داشته است، از همین رو اجازه می خواهد به نکات مهمی در این مورد و به شرح زیر اشاره نماید:

- آبادانی سواحل جنوب کشور

بسیاری هموطنان و برخی اساتید صاحبنظر ما به دلایل خالی از سکنه شدن سواحل جنوبی کشور بر اثر سیاست های استعماری امپراتوری بریتانیا ناشی از توقف طولانی آنها در شبه قاره هند و کشورهای پیرامونی آن طی دو قرن اشاره و اطلاق واژگان «سرزمین سوخته » به نیمه شرقی ایران خصوصا سواحل شمالی خلیج فارس آگاهی دارند، لازم به یاد آوری است که پس از خاتمه جنگ دوم جهانی، متعاقب آن استقلال هند در ماه اوت سال ۱۹۴۷ - و کوچ امپراتوری انگلیس از منطقه - طی مدت کوتاهی چهره کشورهای واقع در سواحل جنوبی خلیج فارس به کلی تغییر کرد‌، شیخ نشین های کوچک‌، صاحب نفت با سرعتی باور نکردنی مراحل توسعه اقتصادی را پشت سر گذاشتند و از بادیه نشینی به ویترین توسعه اقتصادی تبدیل شدند. اقتصادی کشور کم جمعیت ولی وسیع عربستان هم اگرچه با تاخیر روشن شد ولی با اندوخته ارزی فراوان در کار توسعه زیربناها قدم های بزرگی برداشته و کارهای زیادی هم در دست اجرا دارد و اخیرا شنیده می شود به نوآوری های تکنولوژی و هوش مصنوعی هم می پرداخته و بسیاری کارهای مهم دیگر.

کشورهای ساحل جنوبی خلیج فارس با دلار های نفتی و جمعیت کم و به کارگیری کامل دستورالعمل های مهندسان مشاور معتبر خارجی و وارد کردن سه مولفه از چهار مولفه ضروری برای توسعه اقتصادی [پیش نیاز توسعه شامل: (۱) انرژی یا سوخت (۲) مواد و مصالح‌، (۳)ماشین آلات و (۴) نیروی انسانی متخصص خارجی است که کشورهای ساحل جنوبی خلیج فاری فقط انرژی یا سوخت را داشتند]، موفق به اجرای برنامه های توسعه مورد نظر خود شدند و گام های بزرگی برداشتند که باور کردنی نبود. 

در بین کشورهای حاشیه خلیج فارس تنها ایران تقریبا از چهار مولفه لازم برای توسعه اقتصادی - به جز بخشی از ماشین آلات - از مواهب همه مولفه های توسعه برخوردار بود اما علیرغم برخورداری کشور از امکانات طبیعی‌، معادن‌، منابع انرژی و فر آورده های لازم‌، نیروی انسانی ساده تا متخصص فراوان به دلایل مختلف از جمله جنگ و تحریم و بعضی عوامل جانبی ( که به آن خواهیم پرداخت ) در دسترسی به اهداف تعریف شده دچار تاخیرهای دور از انتظار شده است.

....

در دهه پنجاه زمانی که یک مهندس مشاور معتبر خارجی ( ستیران)، توسعه فضایی یاهمه جانبه ایران را مطالعه کرد، هیچ یک از شیخ نشین های حاشیه خلیج در سطح ایران نبودند،  با یک تفاوت مهم که آنها پس از انجام مطالعات پایه در کشور خود عین نسخه تهیه شده توسط مشاوران خارجی عمل کردند و ما به دلایل ناموجه بسیاری از برنامه های ارائه شده را خوانده یا نخوانده به تاق نسیان سپردیم. در بین کشورهای منطقه ایران تنها کشوری بود که دولتمردان آن از دانش بالاتری برخوردار بودند، با این همه بسیاری توصیه های مطالعات مشاوران توسعه فضایی را نادیده گرفتند  و یا در آنها دخل تصرف کردند و متاسفانه کشور از این موضوع به شدت آسیب دیده است.

مصادیق بارز آن هشدار مهندسان مشاور در مورد بارگذاری جمعیتی روی کلان شهر ها به شرح زیر بوده است:

 یکی از خروجی های مطالعه ستیران، تعیین مناطق جمعیت پذیر و جمعیت فرست کشور بود که مشروح آن در مقاله نمی گنجد، اما به طور فشرده، بارگذاری جمعیت روی کلان شهرهایی مانند تهران، مشهد، تبریز و اصفهان، شیراز‌، اهواز و .. منع و متقابلا سواحل خلیج فارس و دریای عمان را برای پذیرش حدود ۲۵ میلیون جمعیت در سال ۱۳۸۱ و افزایش تدریجی آن طی سال های بعد و انواع فعالیت های اقتصادی و صنعتی و اقتصادی را در این ناحیه از کشور تعریف نموده است.

به دنبال آن مهندس مشاور فرمانفرمائیان و همکاران نقشه جامع توسعه تهران محدوده و حریم قانونی شهر را تعیین و برای هر منطقه تراکم ساختمان های مسکونی بین ۸۰ تا ۱۲۰ درصد و مانند آن را تعریف و البته منطقه احداث بلند مرتبه ها را نیز تعیین نموده و در نتیجه سقف جمعیت تهران را حدود ۵ میلیون نفر برای تهران تعریف و توصیه کرده است.

 اینکه وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور‌، استانداری ها و شهرداری ها متفقاً این برنامه را نادیده گرفته و با راهکار فروش تراکم، ریه کلان شهرها را مبتلا به سرطان‌، ناشی از آلودگی هوا‌، مشکل ترافیک‌، راهبندان‌، کم آبی‌، فرونشست زمین، مخاطرات زلزله و … انواع مشکلات اجتماعی و اقتصادی نمودند، کاریست که گذشته است و اظهار تاسف آن دردی را دوا نمی کند.

———

اخیرا گفتگو در مورد آبادانی سواحل جنوبی با عنوان مکران بین سر جنبان های دولتی تا مردم عادی رواج و البته اخیرا موضوع تغییر پایتخت یا پایتخت سیاسی کشور به آن افزوده شده است.

مسئله آبادانی سواحل جنوبی کشور امری مهم و تایید شده است‌، اما اختصاص آن به ناحیه مکران و در ادامه چگونگی مراحل توسعه و… موضوع مقاله جداگانه ایست‌، که صاحب این قلم قبلا نیز به آن پرداخته و تکرار آن به بعد موکول می شود و در مجال موجود فقط به موضوع مهم تغییر پایتخت  می پردازیم.

سوال مهم و کلیدی: با تغییر پایتخت در یک دوره 10 الی 15 ساله چه میزان از جمعیت تهران کاسته خواهد شد؟ با این تغییر کدامیک از مشکلات عدیده کلان شهر تهران حل و یا تعدیل می شود؟

یاد آوری: جمعیت یک شهر نوبنیاد پس از احداث به تدریج و مثلا از دویست هزار نفر شروع و بسته به نیازها طی ده الی ۱۵ سال به حدود حداقل ۵۰۰ هزار و حداکثر دو میلیون نفر خواهد رسید. همه این جمعیت از تهران به مکران نخواهد رفت و در نهایت خوشبینانه به جمعیت تهران افزوده نمی شود.

اگر هدف حل مشکلات عدیده تهران شامل: تعدیل موثر جمعیت، جبران کمبود آب، ارتقای حمل و نقل عمومی، رفع ترافیک و راه بندان، تقلیل آلودگی هوا در بیشتر روزهای سال، ارائه مسکن ارزان قیمت حل و رفع عارضه حاشیه نشینی، چاره اندیشی برای گسل های متعدد و خطرات ناشی از زلزله‌، فرونشست زمین‌، بیکاری و اعتیاد و ...باشد، با تغییر پایتخت هیچ یک از آنها حل نخواهد شد، بلکه به علت از دست دادن عنوان پایتخت، تهران از بی توجهی بیشتر آسیب های مهلک تری خواهد دید.

کلانشهر تهران به تنهایی بیشترین زیربناهای آموزشی‌، فرهنگی بهداشت و درمان‌، مراکز تولیدی‌، اداری‌، خدماتی و اشتغال زایی را در خود جا داده و البته تغییر پایتخت به هیچ یک از این مولفه ها را جابجا نخواهد کرد. سرمایه گذاری های انجام شده برای ایجاد زیربناهای یاد شده در این مختصر قابل احصا نبوده و تغییر کاربری در اغلب در اکثریت قریب به اتفاق آنها عملی نخواهد بود. بردن پایتخت سیاسی حتی به صورت نمادین هیچ یک از گره های کور موجود در تهران را حل نخواهد کرد، سهل است بسیاری امور از جمله امنیت این کلانشهر به مخاطره خواهد افتاد. البته موضوع تغییر پایتخت قبلا نیز چند بار مطرح و در نهایت به فراموشی سپرده شده است.

——

 تذکر ۱: همانطور که قبلا گفته شد، هدف ستیران از آبادانی سواحل جنوبی منحصر به مکران نبوده و تمرکز روی یک منطقه تناسبی با اسکان ۲۵ میلیون نفر جمعیت مورد نظر ندارد.

 ——

تغییر پایتخت به هیچ وجه دردی از دردهای پیچیده موجود را حل نمی کند، بلکه خطر آن وجود دارد که این شهر با این مسائل پیچیده به حال خود رها و مشکلات اجتماعی مختلفی به وجود آورد.

سرمایه گذاری های انجام شده روی ساختمان های دولتی در تهران آنقدر سنگین است که تکرار آن در جای دیگر ولو مکران و اراضی رایگان سال ها به طول می انجامد و البته تغییر کاربری ساختمان ها و ابنیه موجود در تهران نیز غیر مقدور است.

 شکل هندسی کشورطوری ست که فاصله مکران به استان های شمالی و به خصوص شمال غربی و به طور کلی نیمه پر جمعیت و آبادان تر کشور بسیار زیاد و تمرکز بسیاری از امور در پایتخت مراجعه به آن را مشکل و پر هزینه می کند‌، مگر آنکه اختیارات استان ها به میزان لازم افزایش و پایتخت صرفا جنبه نمادین داشته باشد.

با این همه پایتخت جدید هر جا که باشد نمی تواند ظرف تعادل جمعیت تهران شده و البته هیچ یک از مشکلات تهران - که به آنها خواهیم پرداخت - را هم تعدیل نمی کند و یا کاهش نمی دهد. 

———

تذکر ۲: جذب جمعیت به سواحل جنوبی مستلزم واگذاری زمین رایگان و فقط دریافت هزینه زیربناهای شهری‌، محوطه سازی ها و تاسیسات شهری است. سود جویان و فرصت طلب ها می توانند‌، این منطقه را به کعبه آمار سوداگران زمین تبدیل و موضوع آبادانی سواحل جنوب را از ابتدا مواجه با شکست کنند.

 ———

در این شرایط سوال مقدر و مطرح این است‌، برای حل و یا تخفیف و تعدیل مشکلات کلانشهر تهران چه باید کرد؟ و یا چه می توان کرد؟ فعلا و در گام اول‌، رئوس چند اقدام موثر و فاقد بار مالی سنگین به شرح زیر ارائه می شود:

۱- توقف فروش تراکم‌، به زمین های ساخته نشده و یا تجدید بنا

۲- اعطای تراکم رایگان فقط برای احداث پارکینگ های طبقاتی و توقف گاه اتومبیل و فروشگاه یا مراکز خدماتی موردنیاز مناطق مسکونی و تجاری مجاور مشروط به آن که حداقل ۸۰ درصد زیربنا به پارکینگ اختصاص و حداکثر ۲۰ درصد تراکم به خدمات اختصاص یابد.

۳- اجرای طرح زوج و فرد در خیابان ها در همه روزهای هفته به جز روز جمعه و حذف منطقه ترافیکی مرکز شهر که موجب تعطیل بسیاری کسب و کارها در این مناطق  شده است.

 تذکر: تردد در کوچه های فرعی مناطق مسکونی شامل منع تردد نمی باشد

۴- منع توقف اتومبیل در کلیه معابر شهری (به جز کوچه های بن بست ) به تدریج و متناسب با احداث و توسعه پارکینگ های عمومی‌، بدین ترتیب سطح تردد در خیابان های درون شهری تقریبا دو برابر می شود.

 ۵- برای جبران کمبود درآمد شهرداری ها از فروش تراکم (فروش ریه شهرها) عوارض سالیانه ساختمان ها می تواند‌، حداکثر معادل 10 روز کرایه هر آپارتمان) تعریف و اعمال شود، .عوارض سالیانه مناطق کمتر برخودار به نرخ رایج فعلی باقی می ماند.

۶- تدوین برنامه و تعریف استراتژی برای توسعه بافت فرسوده و مرکز شهرها که اغلب در همه کلان شهرهای جهان با تجمیع زمین های کوچک به لوکس ترین منطقه شهرتبدیل می شود، در کشور ما به مناطقی پر از همه مشکلات شهری و فاقد زیبایی و هر مزیت ممکن دیگر تبدیل شده اند.

۷- تعریف یک سر پناه حتی پیش ساخته قابل جابجایی برای حاشیه نشین های شهری ولو موقت و کمک به باز کشت آنها به زادگاه و…

 ۸- سرعت در تحکیم ساختمان های شهری و الزام مالکان به مقاوم سازی آنها در مقابل زلزله و آتش سوزی با مدیریت شهرداری ها‌،  وزارت مسکن و شهرسازی در شهرها و بنیاد مسکن در بخش ها و روستاها و الزام به تخریب بناهای ناپایدار اقدامات دارای بار مالی سنگین در بلند مدت:

ایران کشوری کم آب و میانگین بارندگی کشور در دامنه جنوبی البرز کم و در نیمه شرقی کمترین است. انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس پروژه ای موجه - صرفا برای مصارف خانگی شهرها و روستاها امری الزامی و حتمی الوقوع است. بدیهی است آب دریاها پس از شیرین کردن باید با لوله به داخل کشور منتقل شود، این پروژه بزرگ نیازمند مطالعه‌، امکان سنجی طراحی شبکه و جزییات مختلف است.

بنابراین: 

 ۹- مطالعه شبکه آبرسانی از مبادی خلیج فارس و دریای عمان به کشور و محل نصب مراکز آب شیرین کن در سواحل‌، ظرفیت‌، تعداد و محل آنها  

۱۰- تجدید نظر در ادامه لوله کشی گاز در سراسر کشور و یا فراهم نمودند زمینه تحویل گاز به نیروگاه های برق و مصرف برق به جای گاز

 در خاتمه به موارد بالا می توان مواردی را افزود و یا نظریات را تعدیل و...نمود.