احیای میدان امام علی (ع)؛ بزرگترین تجربه شهر اصفهان در حوزه بازآفرینی

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه بزرگترین تجربه این کلان شهر در حوزه بازآفرینی احیای میدان امام علی(ع) است، گفت: تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری شهر اصفهان، اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی، افزایش کارایی و بهره وری زمین از جمله اهداف کلان احیای میدان امام علی(ع) بوده است.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایمنا،  حسین جعفری با بیان اینکه اصفهان در دوره ای از تاریخ جزو هفت شهر مهم تاریخی دنیا بوده است، اظهار کرد: در اوج شکوفایی شهرهای تاریخی، اصفهان از جایگاه با عظمتی برخوردار بوده است اما در دوره های بعدی این جایگاه تنزل پیدا کرد؛ این شهر در دوره سلجوقیان پایتخت ایران بود و میدان سلجوقیان یا عتیق در این دوره شکل گرفت و در دوره صفویان نیز با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، میدان نقش جهان پدید آمد.

وی با بیان اینکه شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی از دو قسمت جی و یهودیه تشکیل می شده است، افزود: ایجاد یک میدان عمومی در یهودیه به تقلید از میدان شهر جی به عنوان مرکزی برای مبادلات بازرگانی خود عامل ایجاد رونق اقتصادی شد، در حدود سال ۱۵۶ هجری قمری در جوار میدان موجود و در نقطه جمعیتی یهودیه مسجدی روی آتشکده قدیمی برپا شد.

مدیرعامل اسبق سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح کرد: این میدان که در دوره سلجوقیان پدید آمده بود از رونق بیشتری برخوردار شد تا جایی که دروازه های شهر به میدان ختم شد و کاخ های سلطنتی ملکشاه سلجوقی نیز در کنار آن قرار گرفت، با روی کار آمدن سلسله صفویه و ساخت میدانی جدید، با کارکردهایی نوین و باشکوه میدان نقش جهان، رفته رفته از اهمیت میدان قدیم کاسته شد.

جعفری با بیان اینکه محور تاریخی و فرهنگی اصفهان، اساس استخوان بندی این شهر بوده و در تمام دوره های تاریخی به عنوان ستون فقرات ساختار کالبدی، اقتصادی و اجتماعی محسوب می شده است، گفت: این محور ۲۳ کیلومتر است که از میدان قدس آغاز و با در برگیری میدان امام علی (ع) و بازار بزرگ و از دروازه اشرف به سمت دولتخانه صفویه تا چهارباغ عباسی امتداد داشته و در نهایت سی و سه پل، باغ های هزار جریب و قلعه شاه دژ بر فراز کوه صفه را شامل می شده است.

وی ادامه داد: ۱۱ محور تاریخی در جوار محور اصلی است که بیشتر مساجد، بازارها، کاروانسراها، حمام ها و ۴۰۰ اثر تاریخی ثبت شده ملی و چهار اثر ثبت شده جهانی را شامل می شود.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به عناصر اصلی استخوان بندی این محور تاریخی و فرهنگی تصریح کرد: بازار به عنوان محور اصلی و عامل اتصال دهنده محدوده به یکدیگر، عناصر مذهبی، بناهای عمومی مانند مدارس، حمام و کاروانسراها، معابر مانند محور جماله، محور جوباره، کمرزرین، محور دردشت، محور خواجه نظام الملک و محوطه های مسکونی از عناصر اصلی استخوان بندی این محور است.

وی با بیان اینکه بیش از ۱۷۰ محله تاریخی در شهر اصفهان وجود دارد، گفت: مجموعه میدان کهنه و مسجد جامع عتیق یکی از مهمترین قطعات و گره آغازین این محور است که به لحاظ کم توجهی به آن در دوره های اخیر، دارای بیشترین نارسایی به خصوص به لحاظ اجتماعی و فضایی بوده و سازماندهی آن به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر تاریخی اصفهان امری اجتناب ناپذیر است.

مراحل احیای میدان امام علی (ع)

جعفری با بیان اینکه وسعت محدوده محور تاریخی و فرهنگی معادل ۴۵.۳۲ هکتار است که حدود سه درصد (۱۲۰۰ هکتار) سطح کل منطقه سه است، افزود: دوره های قبل از اسلام، اوایل اسلام، دوره عباسیان و دوره دیلمیان میدان عتیق شکل می گیرد و در دوره سلجوقیان این میدان به عنوان یک دولتخانه و مجموعه مسجد جامع و کاخ های سلجوقی تکمیل می شود.

وی ادامه داد: در دوره های بعد به تدریج از میدان عتیق کاسته می شود به طوری که در دوره صفویان برخی مشاغل نازل در میدان مستقر می شود، اما در دوره قاجار میدان به طور کامل از ساخت وسازهای بدون برنامه کارکرد میدان از دست می رود.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح کرد: در دوره پهلوی اول (۱۳۱۰) اولین خیابان شمالی _ جنوبی اصفهان حدفاصل خیابان نشاط و علامه مجلسی میدان بریده می شود و در دوره پهلوی دوم خیابان شرقی – غربی (ولی عصر (عج) به عبدالرزاق) میدان را به دو تکه پاره می کند و هیچ اثری از میدان به عنوان فضای شهری باقی نمی ماند؛ در واقع در دوره قاجار فضای میدان و بسیاری از عناصر بازار با هرج و مرج های زیادی که وجود داشت از بین می رود.

وی خاطرنشان کرد: در مجاورت محل میدان قدیم، میدان جدیدی به همان نام (میدان کهنه) ایجاد شد که سبزه میدان فعلی است، چند سال پس از آن نیز با احداث محور شمالی جنوبی هاتف، این گسستگی بافت در محل میدان قدیم تشدید شد.

جعفری اظهار کرد: در دوره های مختلف میدان کهنه مورد تعرض واقع شده و تا حدود زیادی فضاها تصرف شده است، در واقع می توان گفت آنچنان اثری از میدان باقی نمانده بود و میدان وضعیت ناهنجاری از وضعیت اجتماعی و اقتصادی داشت؛ نبود دسترسی مناسب با حجم فعالیت های جدید تجاری و فضاهای مرتبط به آن، این محدوده را به یک فضای بسته و گره خورده تبدیل کرد؛ بناهای مسکونی که در این محدوده قرار دارد، اغلب از لحاظ ابنیه ای کیفیت مطلوبی ندارد؛ از لحاظ اجتماعی نیز بخش زیادی از ساکنان این محدوده اقشار کم درآمد و غیربومی هستند در همین راستا احیای میدان امام علی (ع) در دستور کار قرار گرفت.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به مراحل احیای میدان امام علی (ع) گفت: مراحل احیای این میدان شامل احیا و بازسازی میدان قدیم و راه های ارتباطی و مسیرهای تاریخی اطراف آن، به نظم درآوردن هرج و مرج و آشفتگی که در طول تاریخ و بر اثر عوامل مختلف در این منطقه به وجود آمده است؛ طراحی زیرگذرهایی در امتداد همان خیابان ها تا در سطح و میدانی کاملاً پیاده است که به صورت آرام به دور از آلودگی های ناشی از عبور وسایل نقلیه به وجود آمد.

وی با بیان اینکه ایده نوسازی میدان در دوره پهلوی نیز مطرح بود اما بعد از انقلاب، مرحوم میرمیران و کازرونی افرادی بودند که این ایده را مطرح کردند و این دو نفر نقش اصلی را در بازآفرینی ایفا می کنند، افزود: بر همین اساس قرار بر این بود که کاوش های باستان شناسی صورت گیرد تا این موضوع بهتر به نتیجه برسد. با توجه به اینکه مستندات زیادی وجود نداشت و احتمال می رفت، شهری زیرزمینی در این محدوده وجود داشته باشد، کار سختی از دهه ۶۰ برای ایجاد همدلی بین دستگاه ها و سازمان های متولی و ساکنان شروع شد؛ حدود یک دهه شناسایی این وضعیت به طول انجامید و روش های مداخله مورد بررسی قرار گرفت.

اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان در قلب شهر اصفهان

جعفری با اشاره به اهداف کلان احیای میدان امام علی (ع) تصریح کرد: تقویت نقش تاریخی، فرهنگی و گردشگری در محدوده شهر اصفهان، اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان، افزایش کارایی و بهره وری از زمین از جمله اهداف کلان احیای این میدان است.

وی خاطرنشان کرد: پالایش عملکردی محدوده از فعالیت های مزاحم و آلاینده، تضمین حقوق شهروندی و شهرنشینی، ارتقای بستر فرهنگی و کیفیت محیطی، برقراری تعادل میان نقش فعالیتی و نقش سکونتی، افزایش ایمنی و امنیت، روان سازی ترافیکی و حرکتی، نگهداری و حفاظت از بافت تاریخی، تقویت استخوان بندی محور تاریخی _ فرهنگی شهر اصفهان، تضمین پایداری و ماندگاری محدوده با اتکا به شاخص های توسعه پایدار، بازگردانی سرزندگی و پیوستگی به کانون های تاریخی و تقویت سکونت پایدار از جمله اهداف خرد احیای میدان امام علی (ع) است.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان اظهار کرد: به منظور احیای میدان امام علی (ع) نیاز به دریافت مصوبات قانونی داشتیم که به همین منظور این پروژه در سال ۷۵ در طرح تفصیلی اصفهان مصوب شد، سپس در سال ۸۲ نیز طرح در کمیسیون ماده ۵ استان، در سال ۸۵ در شورای فنی میراث فرهنگی کشور و در سال ۸۷ در شورای فنی میراث فرهنگی استان اصفهان به تصویب رسید.

وی با بیان اینکه نقشه مصوب میراث فرهنگی استان اصفهان ملاک عمل قرار گرفت، گفت: مطالعات باستان شناسی حدود دو سال از سوی تیمی از کارشناسان استان و کشور با نظارت میراث فرهنگی و پرداخت هزینه ها از سوی شهرداری اصفهان طی یک مرحله انجام شد اما با توجه به اینکه کافی نبود، مرحله دوم آغاز شد که مرحوم آذرنوش، رئیس باستان شناسی کشور در این پروژه حضور داشتند.

جعفری با اشاره به عملیات کاوش و گمانه زنی ها افزود: انجام عملیات کاوش و گمانه زنی در محوطه جلوخان (۱۳۸۴)، محوطه میدان ذغال (۱۳۸۴)، میدان قیام – میدان قبلی (۱۳۸۴)، محوطه کمرزرین (۱۳۸۴)، بازار هارونیه مشرف به میدان ذغال، بازار احیاشده هارونیه، جلوخان مسجد جامع، جهت تغییر مسیر کانال های فاضلاب از مدرسه کاسه گران به بازار ریسمان، انجام عملیات کاوش و گمانه زنی بازار غاز و انجام عملیات کاوش و گمانه زنی محله ابواسحاقیه از جمله کاوش های انجام شده در میدان امام علی (ع) است.

وی تصریح کرد: بسیاری از اشیا در اختیار میراث فرهنگی است، طی کاوش آبراهه ها و قنوات و عصارخانه ها کشف و قرار شد در موزه ای در این محدوده قرار گیرد، بنابراین نگرانی بعضی مراجع ذی صلاح در خصوص اینکه ممکن است شهری در این بخش وجود داشته باشد، با دو سال عملیات باستان شناسی و در ۲۰ نقطه منتفی شد.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان کرد: بازگرداندن جایگاه رفیع و دیرینه مسجد جامع و محدوده تاریخی و رفع معضل ترافیکی محدوده این میدان دارای اهمیت بسیار بوده و طرح میدان غیرهمسطح امام علی (ع) و احداث زیرگذرهای آن به عنوان بخش اساسی احیای میدان تاریخی و بازیابی هویت اصیل شهر، یکی از دستاورهای مهم حمل و نقل و ترافیک در استراتژی کلان حمل و نقل و ترافیک در شهر اصفهان به شمار می رود.

عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع)

وی با اشاره به عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع) گفت: مجموعه میدان اصلی، جلوخان مسجد جامع، مجموعه زیرگذرها و فضاهای چندمنظوره زیر میدان و فضای چندمنظوره علامه مجلسی و پارکینگ، پروژه های پیرامون میدان، موزه امام علی (ع) _ احیا و مرمت سرای حکیمیه، دانشگاه علوم و حدیث و معارف قرآن کریم، پروژه های مرمتی و پروژه های خدمات عمومی محدوده طرح از عناصر اصلی طرح احیای میدان امام علی (ع) به شمار می رود.

جعفری افزود: با اجرای پروژه های پیرامون میدان حدود ۱۰۰ میلیارد تومان اوراق مشارکت در سال ۹۰ به فروش رسید و با مشارکت مردم این پروژه ها اجرا شد.

وی با بیان اینکه در دهه ۴۰ شهرداری اصفهان برای بازگشایی خیابان مغازه های بازار را خریداری و بازار به دو نیم تقسیم و بازار بزرگ اصفهان دو تکه می شود، ادامه داد: در جریان طرح احیای میدان امام علی (ع) در بدنه غربی شامل پلان های A1,A3,A4، به طور مجدد شهرداری بازار را در ضلع شمال و جنوب خیابان عبدالرزاق به هم متصل می کند، در این راستا توانستیم یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده کشور را در اصفهان پس از ۴۰ سال احیا کنیم.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به اینکه اگر بخواهیم پروژه هایی در این ابعاد یا کوچک تر را اجرایی کنیم، به زمینه سازی قبل از اجرا نیاز دارد، گفت: باید اعتقاد در درون شهرداری و مسئولان شهری باشد، چراکه در بافت های تاریخی حساسیت های زیادی وجود دارد و هر کجا کلنگی به زمین زده شود، آثار و تبعات جبران ناپذیری دارد بنابراین هماهنگی این موضوع از سوی شهرداری ضروری است تا دستگاه های مختلف همراهی کنند.

جعفری افزود: با توجه به اینکه برای پروژه احیای میدان امام علی (ع) که یک طرح فراملی بود، هماهنگی های درون استان، کشوری و خارج از کشور (یونسکو) صورت گرفت و افراد زیادی از سراسر کشور از طرح بازدید کردند به طوری که توانستیم همکاری ۳۰ سازمان و نهاد را به این طرح جلب کنیم.

وی ادامه داد: معتمدان محلی بسیار در این خصوص نقش داشتند؛ فراخوانی به این منظور از سوی معاونت فرهنگی شهرداری و شهرداری منطقه اعلام شد تا همه افرادی که در این طرح نقش داشتند، در خصوص طرح توجیه شوند. بسیاری از مسئولان شهرداری در مساجد شهر حضور می یافتند و در مورد طرح به مردم توضیح می دادند.

دبیر کارگروه بافت فرسوده شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه ترافیک چنین طرحی در کل شهر تأثیرگذار بود و از همین رو یک شهر برای اجرا بسیج شدند، گفت: همچنین تأمین اعتبار این پروژه کار دشواری بود که شهرداری بخشی را به صورت نقدی و بخشی را غیرنقدی از طریق فروش اوراق مشارکت تأمین کرد.