بانکداری الکترونیک، ستونی برای تجارت

چند سالی است که تجارت از مفهوم سنتی خود فاصله گرفته و بر پایه مباحث الکترونیکی متمرکز شده است. اینجاست که پای بانکداری الکترونیک به میان می‌آید.

حوزه‌ای که به دلیل فراهم کردن امکان پرداخت الکترونیک و اینترنتی زمینه را برای جدی‌تر شدن تجارت الکترونیک در سطح خرد و کلان فراهم کرده است. به همین دلیل هم بانکداری الکترونیک را می‌توان به جرات ستونی برای توسعه تجارت معنا کرد.سعید عسگری انارکی، تحلیلگر و کارشناس بانکداری الکترونیک فردی است که برای نخستین بار پای خودپردازها را به بانک‌های ایران باز کرد. وی در مقام تحلیلگر بانکداری الکترونیک با «گسترش تجارت» از وضعیت بانکداری الکترونیک در ایران، گستره نفوذ آن و چالش‌های این حوزه سخن می‌گوید.

چه رابطه‌ای میان بانکداری الکترونیک و تجارت الکترونیک وجود دارد و هر یک از این دو مفهوم تا چه میزان توانسته زمینه رشد دیگری را فراهم کند؟

تجارت الکترونیک بدون بانکداری الکترونیک مفهومی ندارد. همان‌طور که می‌دانید یکی از بخش‌های اصلی و مهم تجارت الکترونیک، پرداخت است و به همین دلیل هم می‌توان گفت بانکداری الکترونیک یکی از ستون‌های تجارت الکترونیک به شمار می‌آید. البته در طول سال‌های گذشته بحث امضای الکترونیک و نقش آن در تجارت الکترونیک نیز مطرح شد، اما در این بخش به توسعه مورد نظر دست نیافیتم و این طرح به جز در سطح برخی از کسب و کارهای بزرگ نتوانست چندان فراگیر شود و به مشتریان خرد برسد.

چرا امضای الکترونیک نتوانست در ایران فراگیر شود؟

چند سالی میان وزارت بازرگانی که بعدها با وزارت صنایع و معادن ادغام شد و بانک مرکزی بر سر اینکه چه نهاد یا سازمانی تولی‌گری اجرای امضای الکترونیک را بر عهده بگیرد، اختلاف نظر وجود داشت که درنهایت به نتیجه مطلوب نرسید. با توجه به نبود امضای الکترونیک برخی از بانک‌ها برای تامین امنیت فعالان کلان حوزه بانکداری الکترونیک از ابزاری به نام «توکن» استفاده می‌کنند، البته درحال‌حاضر امضای الکترونیک، در قالب رمز نرم‌افزاری از سوی بانک مرکزی به برخی از مشتریان ارائه می‌شود. با این حال در بررسی چرایی فراگیر نشدن آن باید از بانک مرکزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت پرسش شود.

کدام نهاد متولی اصلی بانکداری الکترونیک است؟

متولی اصلی بانکداری الکترونیک، بانک مرکزی است. این حوزه چند جنبه مختلف دارد که بخش نخست و اصلی آن شامل زیرساخت‌های بانکداری الکترونیک و الزامات مرتبط با آن می‌شود. در این بخش اقدامات لازم و شیوه‌نامه‌ها برای اتصال بانک‌ها به سیستم یکپارچه الکترونیک از سوی بانک مرکزی به بانک‌های کشور ابلاغ می‌شود تا نواقص موجود اصلاح و خدمات یکپارچه بانکی بدون مشکل به مشتریان ارائه شود. این نهاد برای نظارت و اجرای صحیح فعالیت‌های ذی‌ربط از شرکت‌های زیرمجموعه خود و بانک‌ها مانند خدمات انفورماتیک و شاپرک بهره می‌برد.

علاوه بر این بانک مرکزی در کنار تولی‌گری و نظارت بر این حوزه، وظیفه تولید و پشتیبانی محصولات و خدماتی مانند چکاوک و شاپرک را برعهده دارد. علاوه بر این دریافت خدمات یکپارچه بانکداری الکترونیک روی سیستم شتاب از دیگر خدمات بانک مرکزی است که در سطح ملی اجرا می‌شود.

 شما درباره محصولات بانکداری الکترونیک گفتید، این محصولات در چه دسته‌هایی قابل ارزیابی است؟

محصولات بانکداری الکترونیک در دو دسته قابل ارزیابی است. یک دسته محصولاتی مانند موبایل‌بانک‌ها، درگاه‌های پرداخت و پوزهای بی‌سیم است که به طور اختصاصی از سوی بانک‌ها عرضه و ارائه می‌شود. بخش دیگر که از سوی بانک مرکزی ارائه می‌شود، محصولات و خدمات بین بانکی یا فرابانکی است.

 این خدمات در چندین دسته از جمله چکاوک برای ساماندهی چک‌های بین بانکی و شاپرک برای خدمات یکپارچه کارت‌های الکترونیک و سیستم شتاب قابل بررسی است.

بانکداری الکترونیک بیشتر در بخش مشتریان خرد نفوذ کرده یا مشتریان کلان؟

پیش از هرچیز باید توجه داشت که مشتریان خرد را چگونه و با چه معیاری تعریف می‌کنیم، چرا که در ایران مشتری خرد براساس تورم تعریف می‌شود و به همین دلیل متغیر است. با این حال معتقدم که بانکداری الکترونیک به واسطه گسترش نفوذ اینترنت همراه و موبایل بانک‌ها توانسته بیشتر در حوزه مشتریان خرد فعال شود. علاوه بر این مشتریان خرد، دغدغه‌های کسب و کارها مانند مالیات، کارمزد و محرمانه بودن معاملات را ندارند و به همین دلیل بانک‌ها با اختیار عمل بیشتری نسبت به ارائه خدمات به این دسته از مشتریان اقدام می‌کنند. در این حوزه ایران علاوه بر اینکه توانسته همتراز برخی کشورهای پیشرفته ظاهر شود، در بحث کمیت سرویس‌ها قوی‌تر هم حرکت کرده است. با این حال باید این حقیقت را پذیرفت که از نظر کیفیت سرویس‌ها کمی با ضعف در قسمت زیرساخت مواجه هستیم.

چرا با وجود پیشرفت در حوزه بانکداری الکترونیک، هنوز امکان تراکنش بین کشورها از سوی بانک‌های ایرانی فراهم نشده است؟

بخشی از این مشکل به دلیل وجود تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران است. بر همین اساس هم شرکت‌های سرویس‌دهنده خدمات مالی بین‌المللی مانند ویزا و مسترکارت از ارائه خدمات به ایرانیان خودداری می‌کنند.

 از سوی دیگر می‌بینیم که سیستم‌های بانکداری الکترونیک ایران، نه بر اساس سیستم‌های جهانی بلکه بر اساس نیاز بومی و به صورت الگوهای بومی رشد کرده است. بر همین اساس هم اتصال به سیستم بانکداری جهانی و انطباق با استانداردهای بین‌المللی این حوزه تا حدودی زمان‌بر و حتی هزینه‌بر خواهد بود.

 البته اوایل امسال رئیس‌کل بانک مرکزی از اتصال شبکه بانکی شتاب ایران و سامانه «میر» روسیه در آینده‌ای نزدیک خبر داد که خبری خوب و گامی مثبت در زمینه اتصال به سیستم بانکداری جهانی به شمار می‌آید. در این سیستم مسافران ایران و روسیه در هنگام سفر به یکی از این دو کشور دیگر نیازی به تهیه ارز ندارند و با همان کارت‌های بانکی خود می‌توانند اقدام به خرید در کشور مقصد کنند.

همیشه از مزایای بانکداری الکترونیک سخن به میان آمده، چالش‌های این حوزه چیست؟

در ایران به طور کل قوانین یک گام از نوآوری‌ها عقب‌تر است. به عنوان نمونه باید به داستان حضور عابربانک در ایران اشاره کنم. سال ۷۱ عابربانک را به بانک سپه آوردیم. در آن دوران مشتریان برای دریافت هرگونه وجه نقد باید با کارت شناسایی و امضای معتبر به شعبه مراجعه می‌کردند.

در این شرایط قرار بود کارت‌های عابربانک بدون هیچ کارت شناسایی یا امضا و تنها به وسیله یک کد ۴ رقمی وجه نقد را در اختیار مشتری قرار دهد. وقتی شیوه‌نامه کار با عابربانک نوشته شد، یکی از اعضای هیات مدیره بانک سپه به من اعلام کرد که این شیوه‌نامه برخلاف شیوه‌نامه بانک است و نمی‌توان آن را در بانک به تصویب رساند.

به همین دلیل باید در قالب درخواست به وزیر دارایی ارائه شود و پس از آن هم در قالب یک لایحه به هیات وزیران و پس از آن به‌دست رئیس‌جمهور و در نهایت به مجلس شورای اسلامی وقت برود و تازه در صورت تصویب به شورای نگهبان برود.

 در این فرآیند هر لحظه امکان توقف این شیوه‌نامه وجود دارد و حتی ممکن است چند سالی به تعویق بیفتد به همین دلیل بهتر است در شیوه‌نامه به جای مشخص کردن نیاز به رمز ۴ رقمی این نکته بپردازیم که شخص با مراجعه به عابربانک پس از شناسایی وجه نقد را دریافت می‌کند. به این ترتیب عابربانک با همین شیوه‌نامه پا به ایران گذاشت و مورد استفاده عموم قرار گرفت و تازه یک دهه بعد قوانین آن در ایران تصویب شد.

بانکداری الکترونیک می‌تواند در ایران جایگزین بانکداری سنتی شود؟

خیر، این اتفاق حداقل تا یک دهه آینده رخ نمی‌دهد و بعد از آن هم همه چیز بستگی به چگونگی رشد و تغییرات فناورانه دارد. بانک‌ها درحال‌حاضر به طور سنتی وظیفه جمع‌آوری پول، ایجاد منابع و ارائه تسهیلات به کارآفرینان و سرمایه‌گذاران را بر عهده دارند، اما در بخش مشتریان خرد بیشتر خدمات به صورت الکترونیک انجام می‌شود.