تاثیر سیاست غیرقیمتی بر مصرف انرژی / پاشنه آشیل سیاست های رفتاری کجاست؟

با توجه به شرایط نامساعد حامل های انرژی در کشور، بسیاری از اقتصاددانان انجام اصلاحات در حوزه یارانه های پنهان را امری ضروری می دانند. در این بین، برخی از اقتصاددانان معتقدند سیاست های رفتاری می تواند در کوتاه مدت کارگشا بوده و نیاز به اصلاحات قیمتی را کمرنگ تر کند. با این حال اما مطالعات نشان می دهد کوتاه مدت بودن اثر سیاست های رفتاری، پاشنه آشیل این مسیر است و در بلندمدت رفتار مصرف کنندگان به شرایط پیشین بازمی گردد. البته باید توجه داشت به دلیل قیمت ناچیز انرژی در ایران، کنترل مصرف صرفا توسط سیاست های رفتاری قابل اصلاح نیست.

سیاست رفتاری چیست؟

اقتصاد رفتاری، علمی است که رفتارهای اقتصادی افراد را با توجه به جنبه های روان شناختی و اجتماعی مطالعه می کند. برخلاف مدل های سنتی اقتصاد که فرض می کنند افراد همیشه تصمیمات منطقی و بهینه اتخاذ می کنند، اقتصاد رفتاری به این موضوع می پردازد که تصمیمات افراد غالباً تحت تأثیر احساسات، تعصبات شناختی و شرایط اجتماعی قرار دارد. در حوزه مصرف برق، سیاست های اقتصاد رفتاری می توانند از طریق تغییر در نحوه ارائه اطلاعات و ایجاد انگیزه های مناسب، رفتار مصرف کنندگان را تغییر دهند.

کاربرد اقتصاد رفتاری در حوزه انرژی چیست؟

یکی از روش های رایج در اقتصاد رفتاری برای کاهش مصرف برق، ارائه اطلاعات شفاف و قابل فهم به مصرف کنندگان است. به عنوان مثال، اعلام اطلاعات مصرف برق به صورت روزانه یا ماهانه، همراه با مقایسه مصرف فعلی با دوره های قبلی یا با میانگین مصرف سایر همسایگان، می تواند مصرف کنندگان را به کاهش مصرف ترغیب کند. تحقیقات نشان داده است که اطلاع رسانی ساده و مستمر، منجر به کاهش چشم گیر مصرف برق می شود. به ویژه در خانه هایی که مصرف کنندگان از میزان مصرف انرژی خود آگاه هستند، مصرف برق تا حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش پیدا می کند.
یکی دیگر از مفاهیم کلیدی در اقتصاد رفتاری، تاثیر هنجارهای اجتماعی بر رفتار افراد است. مردم به طور طبیعی تمایل دارند رفتار خود را با رفتار دیگران مقایسه کنند و وقتی متوجه می شوند که مصرف برق آن ها بالاتر از همسایگان شان است، ممکن است سعی کنند مصرف خود را کاهش دهند. تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان داده است که اطلاع رسانی در مورد مصرف برق همسایگان و مقایسه آن با مصرف شخصی، می تواند باعث کاهش مصرف تا ۵ درصد شود. به طور مثال، در مطالعه ای که در ایالات متحده انجام شد، به خانوارها گزارش هایی داده شد که مصرف برق آن ها را با میانگین مصرف همسایگان مقایسه می کرد و این امر منجر به کاهش مصرف در بیشتر خانواده ها شد.
سیاست های مبتنی بر اقتصاد رفتاری می توانند از طریق مشوق های مالی مانند تخفیف در قبوض برق یا اعمال جریمه در صورت مصرف بیش از حد، مصرف برق را کنترل کنند. این نوع سیاست ها به عنوان یکی از موثرترین راه ها برای تغییر رفتار مصرف کنندگان شناخته شده است. در برخی از کشورها، سیستم های تعرفه گذاری پله ای اجرا می شود، به طوری که مصرف کنندگان با مصرف بیشتر، مبلغ بیشتری برای هر کیلووات ساعت برق پرداخت می کنند. این سیاست باعث می شود که افراد مصرف برق خود را مدیریت کنند تا از پرداخت هزینه های بالاتر جلوگیری کنند. فناوری های هوشمند مانند کنتورهای هوشمند و ترموستات های هوشمند به مصرف کنندگان این امکان را می دهد که مصرف برق خود را به صورت لحظه ای مشاهده و کنترل کنند. این ابزارها با ارائه داده های دقیق و زمان بندی مصرف، به افراد کمک می کنند تا از مصرف غیرضروری برق در زمان های پیک مصرف جلوگیری کنند. تحقیقات نشان داده است که استفاده از این فناوری ها می تواند به طور معناداری در کاهش مصرف برق موثر باشد.
در برخی از مطالعات، مشخص شده که اطلاعات نادرست افراد نیز تأثیر معناداری بر مصرف برق دارد و بسیاری از افراد به دلیل اطلاعات نادرست یا تصورات غلط، تصمیمات غیر بهینه ای در مصرف برق اتخاذ می کنند. به عنوان مثال، برخی افراد بر این باورند که روشن نگه داشتن لامپ ها برای مدت طولانی تر به صرفه تر از خاموش و روشن کردن مکرر آن ها است، در حالی که این تصور اشتباه است. یکی از راهکارهای سیاست های اقتصاد رفتاری این است که با ارائه اطلاعات صحیح و رفع شناخت های نادرست، مصرف کنندگان را به سمت رفتارهای بهینه هدایت کند.
یکی از روش های موثر در کاهش مصرف برق، استفاده از تبلیغات و پیام های غیرمستقیم است. به عنوان مثال، کمپین های آگاه سازی عمومی که به اهمیت صرفه جویی در مصرف برق و کاهش تاثیرات زیست محیطی اشاره دارند، می توانند تاثیر قابل توجهی بر رفتار مصرف کنندگان داشته باشند. تبلیغات هوشمندانه ای که از تصاویر یا پیام های احساسی استفاده می کنند، می توانند مصرف کنندگان را تحت تاثیر قرار دهند. یکی از مثال های موفق در این زمینه، کمپین های کاهش مصرف برق در دوران تابستان است که از تصاویر گرمای شدید و تاثیرات آن بر محیط زیست استفاده می کنند. استفاده از این نوع تلنگرها، در بسیاری از کشورهای توسعه یافته رایج است

برخی مطالعات در دنیای واقعی

نتیجه یک مطالعه در ایالات متحده نشان می دهد که چگونه اطلاع رسانی درباره مصرف برق همسایگان می تواند بر کاهش مصرف افراد تأثیر بگذارد. در این مطالعه، به بیش از ۶۰۰ هزار خانوار گزارشی ارائه شد که مصرف برق آن ها را با میانگین مصرف همسایگان شان مقایسه می کرد. نتایج نشان داد که این روش باعث کاهش میانگین مصرف برق نزدیک به ۲ درصد شد. جالب اینجاست که کاهش مصرف در خانوارهایی که مصرف برق بالاتری داشتند، به ۶.۳ درصد نیز می رسید. این مطالعه توضیح می دهد که اثرگذاری این روش در کوتاه مدت مانند افزایش قیمت برق به میزان ۱۱ الی ۲۰ درصد است که میزان بسیار قابل توجهی می باشد.
نتیجه مطالعه دیگری در بریتانیا نشان می دهد که سیاست های اقتصاد رفتاری تا حد زیادی می توانند مکمل سیاست های قیمتی باشند. این مطالعه نشان می دهد استفاده از سیاست بازخورد اطلاعات و افزایش آگاهی مشتریان نسبت به شرایط می تواند تا حد زیادی اثر سیاست های قیمتی را تقویت کند. بر اساس این مطالعه، خانوارهایی که فقط افزایش قیمت را تجربه می کنند، تقاضای خود را به میزان ۰ تا ۷ درصد کاهش می دهند، در حالی که آن هایی که در معرض بازخورد اطلاعاتی هستند، بسته به میزان اطلاع قبلی، کاهش مصرف ۸ تا ۲۲ درصد را تجربه می کنند. 
مطالعه دیگری در سطح خوابگاه های یک دانشگاه در ایالات متحده نشان می دهد که سیاست های اقتصاد رفتاری توانسته بر میزان مصرف برق و آب اثرگذار باشد. این سیاست ها توانسته تا مصرف برق را به میزان ۳۲ درصد کاهش دهد. با این حال کاهش مصرف آب تنها ۳ درصد گزارش شده است.

پاشنه آشیل سیاست های رفتاری

با وجود موفقیت های سیاست های اقتصاد رفتاری در کاهش مصرف برق، این سیاست ها با چالش هایی نیز مواجه هستند. یکی از این چالش ها این است که تاثیر این سیاست ها ممکن است در طول زمان کاهش یابد. به عنوان مثال، مطالعات نشان داده اند که اثرات مقایسه مصرف برق با همسایگان پس از چند ماه کاهش پیدا می کند و مصرف کنندگان ممکن است به رفتار قبلی خود بازگردند. همچنین، برخی از افراد ممکن است به دلیل نادیده گیری اطلاعات یا عدم دسترسی به فناوری های هوشمند، نتوانند از این سیاست ها بهره مند شوند.
در واقع می توان از سیاست های اقتصاد رفتاری به عنوان مکملی برای سیاست های قیمتی استفاده کرد اما استفاده از آن به تنهایی نمی تواند چالش های موجود در حوزه انرژی را برطرف کند. از سوی دیگر بسیاری از این سیاست ها، به دلیل فناوری پایین در حوزه انرژی در ایران قابلت بازدهی کامل را ندارد. 
یکی دیگر از پاشنه آشیل سیاست های رفتاری، منطقه مورد اجرای آن است. بسیاری از مطالعات انجام شده در حوزه اقتصاد رفتاری و مصرف انرژی، در سطح محله و یا شهر هستند و در مورد امکان اجرایی شدن آن در سطح یک کشور تردیدهای بسیاری وجود دارد.
با این حال همانطور که پیش تر گفته شد، می توان از سیاست های اقتصاد رفتاری در راستای تسهیل اجرای سیاست های قیمتی استفاده کرد. بدین وسیله می توان مسیر سخت اصلاح قیمت حامل های انرژی را تا حدی هموار کرد.